Kurmancî û Soranî : Du zarave yan du zimanên cuda ?

Azad Makûyî *

Ziman : Mirov bi asayî raman, bîr û bawerî, hest, vîn û xwestekên xwe bi zimîn beyan dike ku bi du awayên devkî û nivîskî ye . Ew bi hevokan dirame û diaxive . Hevok jî koma ewan peyvan e ku bi awayên rast ên rêzimanî û mantiqî li kêleka hevdu bin heya ku bikaribin wateyeka durust pêk bînin . Ev yek jî yekîneyeka zimanî çêdike .

 

Mînak :

Rizgar rêzefîlman dinihêre . ( Hevok e, ji ber ku him ji hêla rêzimanî va him jî mantiqî va rast e ) .

Balafirê Rizgar xwar . ( Hevok e lê ne rast e, ji ber ku tenê ji hêla rêzimanî va rast e û ji hîla mantiqî van e rast e . Balafir mirovan naxwe )

 

Ziman û nêrînên heyî :

 1-      Nêrîna rêzimanî : Rêziman zimên ew cureyî ku divê bibe lêvedikole û lêhûrbînê li ser dike . Rast û nerastbûna wê tîne berçav . Ji bo vê yekê jî, berhemên kilasîk,zargotinî ( folklore ) bingeh digire . Ji ber rewşa taybet a li ser zaraveyên zimanên Kurdî, nêrîna rêzimanî baştir e û pêşîya têkçûna zimên û mudaxileyên nebaş digire .

 Mînak :

Serokwezîr îmza xwe avêt .  Ev pey bi peyv ji tirkî hatiye wergerandin bêyî ku bingeha zimanê armanc ( Kurdîya Kurmancî ) berçav bigire .

 Di Kurdî da, mirov kevir,kuçik,… diavêje, ne îmzeyan . Îmze kirin yan jî wajû kirin durust e .

Hevoka yekem ne rast e . Ji ber ku wergera peyv bi peyv ji tirkî ye . Rêziman li gorî çavkanîyên kilasîk îsbat dike ku Kurdîya wê ya rastîn ev e :

Serokwezîr îmze kir / Serokwezîr wajû kir .  ( Durust )

 

 2-      Nêrîna zimannasî : Zimannasî zimên ew cureyî ku heye dinirxîne û li ser lêkolînan dike .

Rêziman : Lêkolîna pergalîya beşên ku zimanekî çêdikin ra rêziman dibêjin ku bixwe jî dibe çend beşên jêrîn  :

a-      Avanasî yan zanista avayên ( dengên ) zimanekî  ( phonetique ).

b-     Peyvnasî yan zanista peyvan ( lexicologie ) .

c-      Zagonên rêzepeyvan yan koma zagonên li bara rol û peywendîyên peyvan di hevokê da ( syntaxe ) .

Peyvnasî bixwe jî dibe çend beşên wekî rîxtnasî ( morphlogie ) ,bilêvkirin, rênivîs ( ortographe ),rîşenasî ( etymologie ), watenasî ( Sémantique ) .

Mirov dikare li bara mijarên jorîn yeko yeko pirtûkan binivîse û rîya pêşveçûnên rastîn ên zimanî ji bo zimanên Kurdî vebike, wê demê rastî ji hesatyarîyê dûr dikeve û tê holê . Ew dem mirov dikare bibêje ka zimanek çiqasî dewlemend e yan na .

Ev demek e ku li bara zimanê pîvankî, yekbûna alfabê,fermî û nefermîtîyê,dijberîya axêverên hin zaraveyan hember hin ên din, … tenûr germ e û hin nîqaş tên kirin . Ev yek bû hokarekê ku ez ji xwe bipirsim gelo Kurdî ziman e ? Gelo Kurmancî û Soranî her du jî Kurdî ne ? Gelo Kurmancî û Soranî du zimanên cuda ne ?  …

Ez li ser vê pirsa dawîn rawestiyam ji bo ku bibêjim eger her du zaraveyên zimanekî ne ( rewşa ewan a heyî ne ya berî hezaran sal ), pes pêwîst e alfabêyeka yekgirtî ji bo ewan wekî zimanekî yek hebe, eger du zimanên cuda ne, pêwîst nake li ser yekbûna alfabê nîqaş bibin . Wê demê divê Kurmancî jî wekî zimanê Tikemenan, Asûrîyan, … li Başûrê Kurdistanê bê nasîn û qedexeya li ser wî bê rakirin . Em ê vê yekê bi awayekî zanistî bi hevdu ra bikolin û di dawîyî da wekî dadwerekî encamê bigirin .

 

Cudayên zimanî yên Kurmancî û Soranî

1- Cinsê  peyvan

Di Kurmancî da her peyvek an mê ye jî nêr . Ev taybetmendî di gelek zimanên din wekî firensî da jî heye .

Mal : Ev malê min e ( These are my properties / Ev darayîya min e, pereyên min in, … )

             ( nêr )
Ev mala min e ( This is my house/home / Ev xanî / derbanê min e )

               ( mê )

Di Soranî da wekî farisî mê û nêrbûna peyvan tuneye .

2- Cînavên kiryar

Di Kurmancî da ji bo piranîya demên niha û bê cînavên kiryar ( ez,tu,ew,em,hûn,ew(an) tên û sa piranîya demên borî ( min.te,wî,wê,me.we,ew(an) bikar tên .

Kurmancî : Ez dibînim .      Min dît .

Soranî :        Min debînim .  Min bînîm .

Di Soranî da ji bo hemû deman ( min,to,ew,ême,êwe,ewan ) bikar tên .

3- Dem
Him hejmar û him jî bingeha deman  di Kurmancî û Soranî da ji hevdu cuda ye .

Mînak :
Dema bê di Kurmancî da wiha çê dibe ( navdêr/ cînavê kiryar + ê/yê/dê + bi+rîşa lêker+paşpirtik

Kurmancî :

Ez ê/dê Kurdî binivîsim, tu yê/dê Kurdî binivîsî,Ew yê/dê Kurdî binivîse,em ê/dê Kurdî binivîsin, hûn ê/dê Kurdî binivîsin, ew(an) ê/dê Kurdî binivîsin ( Dema bê ) .

Ez Kurdî dinivîsim, tu Kurdî dinivîsî,ew Kurdî dinivîse, em Kurdî dinivîsin,hûn Kurdî dinivîsin,ew(an) Kurdî dinivîsin ( dema niha ).

 

Soranî :

Min Kurdî denûsim,to Kurdî denûsî,ew Kurdî denûsê,ême Kurdî denûsîn,êwe Kurdî denûsin,ewan Kurdî denûsin ( dema bê ) .

Min Kurdî denûsim,to Kurdî denûsî,ew Kurdî denûsê,ême Kurdî denûsîn,êwe Kurdî denûsin,ewan Kurdî denûsin ( dema niha ) .

Ev him dema niha him jî dema bê ye, yanê her du dem di Soranî da bi awayekî ne . Cîvakên kiryar,rîşa lêker,pêşpirtik,paşpirtik gişt ji hevdu cuda ne .

4- Zincara hevnişînî

Di her zimanekî da peyv li gor zagoneka taybet li rex hevdu radiwestin û eger wisan nebe hevok durust nebe .

Mînak : I always ask them to speak Kurdish at home . ( Ez herdem ji ewan dixwazim di mala xwe da bi Kurdî biaxivin ) .

 
Zincara hevnişînîya herî sade ya înglîsî div ê hevokê da ev e :

Cînav ( navdêr ) + hokera dubare + lêker + têrker + hokera awa + cih + hokera dem

Eger mirov bibêje : to speak at home ask I them alaways .

Ev ne rast e , ji ber ku jidûhev rêzbûna peyvan divê li gor zagonên zincîra hevnişînîya înglîsî be û tenê hevoka yekem durust e .

Ev zincîr di hemû zimanan da wekhev nîne û nîşaneka cudayîya zimanan e .

Je leur ai demandé de parler Kurde chez eux . ( Kurmancî : Min ji ewan xwest di mala xwe da bi Kurdî biavivin / Soranî : Min dawam lewan lêkirdin le malewe bi Kurdî qise bikin)

Zincara hevnişînîya herî sade ya firensî div ê hevokê da ev e :

Navdêr ( cînav ) + têrker neyekser + lêker + têrkera yekser + hokera cih

Ev zincîr, wekî di hevokên jorîn da jî diyar e, di Kurmancî û Soranî da jî ji hevdu cuda ne ) .

Minakek din :

Ez herdem ji ewan daxwaz dikim li mala xwe da bi Kurdî biaxivin .

Cînavê kiryar + hokera dem + daçek + cînavê têrker + lêker + hokera cih + lêkera kesandî ya duduyan .

Emin pêyan delên hemîşe le malîyan digel mindalekanîyan kurdî qise bikin .

Cînavê kiryar + daçek û cînavê têrker + lêker + hokera dem + hokera cih + daçek + têrker + lêkera duduyan .

5- Kesandina lêker

Awayê konayî ( ergative ) di Kurmancî da heye lê di Soranî da tuneye .

Kurmancî :

Min zarok dît . ( I saw the child / J`ai vu l`enfant )

Min du zarok dîtin . ( I saw two children / J`ai vu deux enfants )

 
Soranî:

Min mindalim bînî . ( I saw the child / J`ai vu l`enfant )

Min du mindalim bînî . ( I saw two children / J`ai vu deux enfants )

6- Diyar û nediyar

Ez pirtûkê dixwînim ( diyar ) .( I read the book . / Je lis le livre. )

Pirtûk tê xwendin ( nediyar ) . ( The book is read . / Le livre est lu . )

Min pirtûkekê dexwênimewe ( diyar ) . ( I read the book . / Je lis le livre. )

Pirtûk dexwêndirêtewe ( nediyar ) . ( The book is read . / Le livre est lu . )

 

Encam:

Ne kurmancî ji Soranî sertir e ne jî Soranî ji Kurmancî . Her du jî di cihê xwe da xwedî rêz in . Her du jî du zimanên cuda ne lê bingeh û çavkanîya ewan yek e ( wekî digel farsî ) . Sepandina tiştekî bi navê zimanê yekgirtî ne zanistî û ne jî li gor dilê gelê Kurd e . Bi cihê qexekirina perwerdeya Kurmancî li Başûr divê rîya pêşveçûna wê vebibe .

………………………………………

 

*Azad Makûyî li Zanîngeha Tehran`ê mamosteyê zimanê firensî ye .