Min dît û nabêjim(Roman)

Silêman Çakir

Navçeyeke nav xerîb. Dîrok kevnar û xwedî gelek nave. Dîroke wê gelekî kevne. B.M.’dê diçê 2000 sal de. Şikeftê lê, didê fahm kirin ku di gava dîrokê a yekemde heye. Ev navçe Gurun ne, çiyayê wê Hezen, Govdeyî, çal. Avê wê, Tohma, Hurman ‘ne .Golê wê kanîye Ezman, Heyvagir ‘in. Kanîye hesin, Asbest hene.
..Ligor belgê qapadoqya Navê wê Tegerama ye, Ligor Hîtît, Tagarama, gurînîan, Ligor Asur, Tîlgarîmmu (şikeftê bilind ên herème Avê ). Ligor Ermen Arabîsîos, Ligor kîmer û îskît Tehaorma ye. Ligor Tewrattê Togarma ye. Di dewra Bîzans de Gavraîna ye. 1408’de dahîlî Osmanîye bûye. Di 1869’de bûye navçe. Xeta reş û ên dagiger tim liser şer kirine. Navçeyeke nav girîng, ew navçeye navê wêyî kevnar Axvanîs ‘e.1972’de teşkîlate şaredarîyê ava búye. 1990’de bûye navçe. Dîroke wê diçê heta 2000 sal’î. Ji dewra Hîtît belge hebûne. Wextekî Bizans û Rum wê dagirger kirine.
..1461 ‘de dahîlî Osmanîye bûye. Ewlîye Çelebî di seyahatname xwede bahs kirîye. Navê xwe ji Gole xwîn û Gole çol sitandîye. Jibon kevnar û dîrok kevnare, her tim hêzê dagiger û xeta reş lise projê şer dane meşandin. .Ewe navçeye Qangal, dema şerê nav eşîrtî rawistîye, gotine kan-kal, di wextekî pêde búye kangal (qangal )navçeyeke kevnar û dîrok dirêje. Wextekî bûye cîyê jîyanê merkezî. Ji dewranê awilde gelek eser hatine dîtin. Di milê çîyayî li rexê Bakur kevirê neqşî hebûne, lê jibon bê xwedanî gelek jê xerabûne. Qralîyete Hîtît a B.M.’dê 1400 bûye.
..Liwir goştî bajar hatîye dîtin. Kelha heyî ji dewra Hîtît veye. Fermandar Gîger Bezirgantîye Hîtît xurt kirîye. Rêçka qralîyetê vekirîye. 1901 ‘de bûye navçeye merkezî. Hêzê dagirger û xeta reş tim liser şer derxistine. Bajarê kevnar û dîrok dirêj Erzîngan. Jibon ku gelek penaber bi cîh bûne, hejmar zêde bûye. Di 2000 salde Hûrrî, piştre Hayassî, Azzî búne serkêş. B.M.’dê 1050-1180’de Hîtît împarator ava kirine. B.M.’dê 900 salde Urartuye komar ava kirine. 1953’de hinek belgê Urartuye hatine dîtin. 612 ‘de Med bûne hûkûmdar. Med û Lîdyayîye şer kirine. B.M.’dê 550’de ketîye destê Perse. Jibon ku stratêjîke xetê reş û dagiger liser şer kirine. Têrcan navçeye dil brîndar, macdure Rus, Tîmur, Cengîz. Heya 1916 dibin dagirgerîye Rusa de maye. 1918’de komkujîtî bûye. Piştre ji dagigerîtîyê xilas bûye. Kengî ava bûye ne dîyare, lê dibêjin 1190’de Mamahatun ava kirîye. Hurî, Asur, Hîtît, Med, pers, Roma, Urartu, bûne hûkûmdar. Wextekî Erebe dagirger kirine. Navçeye hêja, xeta reş û ên dagiger tim liser proje dane meşandin. Liser lîkolîn bi girîngî nebûye. Ew navçe Mansîye. 1473’dê dahîlî osmanî bûye. 1918’de ji bindestîye hinek hêz xilas bûye. 1954 ‘de bûye navçe. Kengî ava búye ne dîyare. Gelek caran dagirger búye. 1926’de Ruse îşgal kirîye. Heta 1954 bi navê Mans bi nav búye. Piştre navê wê gûhertine xistine Çayir.
..Bu. M.’dê 1380′ de Hîtît, B.M.’dê 1200’de Hîtît xera bûye. B.M.’dê 900’de Urartu bûne hûkûmdar. Asur, Kîmmer, Îskîte şer kirine, piştre B.M.’dê 612 ‘de Med, 334’de Helen, Roma bûne serkêş. Jibon kevnare xetê dagirger u xeta reş liser şer kirine. Navçeyeke hêja, kevnar û xwedî Dîrok. Dîroke wê diçê dewra Hîtît. Ew navçeye jêre dibêjin Gêrcanîs. /Refahîye; Ji refah bûne wê tê. Av, zayìbûn, hawa, darisdane wê bàlkêş û girînge. 1884’de bûye navçe. Liser tim şerê dagirgerî û xeta reş pêk hatine. Nsvçeyeke maldar û xwedî dîrok. NavçÎlîç navçeye kevnar, ax, av û di her warîde girînge. Kengî ava búye ne dîyare. Gelek hêz, komar liser şer kirine û wê dagirger kirine, dibêjin wextekî serok komarê Rus hatîye Îlîç’ê, navê wê jiwir tê. Lê di dest de belge tûnene. 1938’de búye navçe. Gelek qewme liwir jîyan kirine. Lê ji minasebeta şer û pevçûne Gel bi pirbûn penaber bûye. êwêyî dîrokî Gamaqha /kemax. Wextekî ketîye destê safawîye. 1515’de ketîye destê Osmanîye. Kelha wê mirovê berê ava kirine, dibêjin. B.M.’dê 205’de, dibêjin qralê Arzaqa ava kirine. Liser sasanîye û Roma gengeşî kirine.
..638’de Îlyas Bîn cam feteh kirîye. Di 678-679’de Abbasîye sitandine. Wextekî Rusa xwestine dagiger bikin pêk neanîne. Tim liser şerê dagirgera û xeta reş pêk hatîye. Navçeyeke gewre û girîng. Di her dem û warîde maxdur bû. Demekê bi xêrpet ve girêdayîye, 1926 ‘de cûda bûye, 1938’de bi Erzîngen ve hatîye girêdan. Ew navçeye, navê yekem Egîn bûye. Wextekì bûye payîtextê kultir û çandê. Gotine Ağin piştre gotine Egîn, mîne behişt baxçê xweşik. 1922 ‘de bûye Kemalîye.
..Di qernê v’yemde pers, di qernê vı ‘yemde Bîzans, di qernê vıı’yemde Erebe dagiger kirine. 1413-1421’de ketîye destê Osmanîye. Jibon liser bezirgantîyê biser ketîye, ketîye rojevê, kelha Endîçî, qebrê Romayî, eserê pîgan, Hasgel, şikefta Âlâ, gole qadì dîrokîne. Tim hêzê dagirger, xeta reş zerar danê. .Bajarê kevnar û xwedî dîrok, jêre dibêjin Erzerom , 1916’de Rusa dagirger kirine, 12Adar 1918’de Azad bûye, ji Rusa. 21 Tîrmeh-7 Tebax 1919’de qongre pêk hatîye. B.M.’dê bi 4000 sal ava bûye. Hattî, Hîtît, Urartu, ,piştre kîmmer, Med, pers, Makedonî Eskender, part, selevqos, Romayî bûne hûkûmdar, gelek bezirgan hatine liwir bezirgantî kirine. Gelek nav lê kirine, kàrîn, qarna, Garîn, qarnoî qalhaq, qarîntîs hwd. Hêzê dagirger û xeta reş tim liser şer kirine. Navçeye hêja û qedirbilinde. B.M.’dè di qernê 3’yemde heye. Di vî warîde belge hene .Navê wê ji qarayazı tê. 40-50 kes ji qesemê jîyane xwe ji dest dane, Ev jî liser Navê wê tesîr kirîye. Çîyayê çaqmaq, golete koyeceyîz, dîrokîne. Xetê dagiger û xeta reş tim liser proje pêk anîne. 1959-1966-1992 ‘de sisê zelzele pêk hatine. Kengî ava bûye ne dîyare. Ji dewra zîv de tim liser zordarî pêk hatîye. Jibon ku di sînorê rêçke bezirgantîyê û leşkerîde búye. Ew navçe Xînûse. Av û axke wê gelekî bâlkêşe. Ava bûne wê, B.M.’dê diçê 1500 salîyêde. Qralîyete Azzî -Hayaşa heta B.M.dê 1340 berdewam bûye. Piştre Hîtît bûne mezin. B.M.’dê 1190-1074 ‘de urartu bûne serkêş. B.M.dê 995 Neo-Asur bûne serkêş. Heta 695’e. B.M.’dê 585-550 ‘de Med búne hûkûmdar, lê xeta reş û dagirgere tim liser proje dane meşandin. ..Hevalbenda bav. Tatos/yan. Nsvçeye dîrokî meskenê Gutî û Med. 1517’de ketîye bin himbêze Osmanî. Heta 1641 ‘de bi bajarê Erzorom ve girêdayî maye. Termal Turizm merkezî bûye. Germ ava Maman, Hamzan bâlkêşin. Şikefta Tatos xemla wê rengîn dikê, lê liser projê dagiger hatine meşandin 1946’de bûye navçe.