Roman: Min Dît û Nabêjim

Navçeyeke kelha Dîrokê ye. Ji gund bûnê bûye Melbent 1860’de bi palî ve hatîye girêdan. 2866’de Mamuretî Lazîz ve. Piştre bûye merkezî Malbent-î Amed. Di wê dewrêde mirov di şikeftade jîyan berdewam kirine. B.M.’dê 2000 salde Asur serkêş bûne, bi gelek nave hatîye nasan.
..Angel, Angl, Îggel, Aggîlenê, Encîl, Agêl, Gel gotîye Gêl. Kelha wê di dewre Asur de çêbûye. Qebrê Hûkûmdare û kîtabe di kêleke Diclede cîh girtine. Taylor dibêjê liser kevir û çîye ava bûye. 177 pîkê derence hebûne. Kelha Angî û bajar B.M.’dê di qernê 14 ‘yemde di belgê Hîtît de hatine nivîsandin. Dibin navê îngalawa de hebûne. 1543 -1604 ‘de şerefxan di pirtûke xweyî û 1596 ‘de ku xilas kirîye a Dîroke Kurde di şerefname de dibêjê, avakarê exîl û demezerenerê beglike wê ji Mirdasî seyyîd Hiseyn el A’rac kurê wî Mansure. Dîroke Gêl B.M.’dê bi 20.000-15.000 salî berdewam bûye. Subarî, Hurî, Mîtannî B.M.’dê 3500-1260 ‘de hûkûm kirine. Jibon ku bâlkêş û gelek maldarîye tim liser şer û pevçún kêm nebûye, her hêzê leşkerî û xeta reş liser projê xwe pêk anîne, lê ji hebûne xwe ne ketîye.
Warê rengîn, kelha kultir, çand û xwedî dîroke kevnar. Meskenê Gutîye, Med, Mîtannîye. Erxenî, di her warîde xwedî sembol, camî, Hicrik, dêr, xan, Hemam kânî ava bûne male komar bûne 1891 ‘de dîse ava bûye. Di kêleke çîyayê Zûlkûfîlde ava kirine. Gotine Aqranya, Erkenîn, Erqa, Nîkana, Yanarî Zûlfqerneyn, Arsanîa, Urhana, Aşat, bi va nava hatîye nasan.
..Demekê gotine Arginî, 921 -1515’de bi Alîkarîye Kurd mola Îdrîs mifte kelha wê dane Bihamed Paşa. Dîroke wê B.M.’dê 7500-5500 berdewame. Belgê derketine holê, Gel genim, nîsk nâk, hwd çandine, bizin mîh gedî kirine û ketine jîyaneke nû û bicîhbûn. Xwedî 10.000 sal serpêhatîye. Livir Bizans, Roma, Ermen Gûrcû Kurd jîyan kirine. 1515’de bi destê YSS, îm ketîye bin himbêze Osmanîde.
Hebûne wê tim başkêş hatîye, ji va minasebete tim liser şer bûye û wek xeta reş proje pêk anîne, liser.Dîrok di bingeha wêde şîn bûye. Mîne Amed. Bûye Merkeze Nîrbîye. 1875 de bi palîve hatîye girêdan. Weke Quncik. Şaredar di 1878’de liwir dest pê bûye. Navek ji navê wêyî kevin Ayn-i kebire vî navê xwe ji avê girtîye. Ji qewmê subaru ye Hurrî û Nîrbî di gave yekemde bi cîh bûne. Hurrî di wextekî dirêjde bûne serkêş, ji vî qewmî Mîtannî bûne mezin, piştre Asur û Urartu sitandine.
..Belgê nivîskî ên yekem, B.M.’dê di qernê vııı’yemde di Belgê Asur de dîyar bûye. Şerê di nav Urartu û Asude li Hêne bûye. Piştî Urartuye, îskit, Med, pers, Makedon, Roma, sasanî, Bîzans Emewî Abbasî sitandine. 1071 ‘de Tirk, 1514’de YSS û Şah Îsmaîl liser bîryare wa 23’ê Tebax 1514’de ketîye destê osmanîde. Lê dibêjim 19 îlon 1515’de hatîye sitandin. 1958’de bûye navçeyeke Amed. Çemê Ambar, kukî rewşe wê didine xemilandin.
Ji gund, bûye Quncik û tim liser şerê nav komarî pêk hatine. Gelek dest dane gûhertin û her wext wêran bûye. 1943’dê şaredar ava búye. Di heyva Hezîranê de 1954’de ji Farqînê cuda bûye û bi Amed ve hatîye girêdan, ew navçeye Hezro yê ye. Camîye mezin weke navnîşane wêye, xwedî dîtokeke kevnare.
..Ketîye bin himbêze gelek komarede, Tercîl, Ayîndar, Mîhranî kelhê dîrokîne, di sînorê wê de. Kelha Hataro di dewre Asurîyede ava bûye. Navê wê jiwir tê, Pers, Makedon, Romanî, Bîzans, împeretor ava kirine li Hezroye dîrok kevnar. Warê Gutîye, di dewre Hz.Omer de Ketîye destê misilmane. Eyyûbîye di qernê 13’de yem de camîye mezin ava kirine weke semboleke dîrokî. Medrese (Hicrik), dêrek di nav sînorê wêde ava bûye lê, gelek jiwa wêran bûne. Jibon ku di qonexeke esasî de ye, hêzê nav dewletî bi xeta reşre tim liser proje pêk anîne. Ji dema ku wek gûnd ava bûye, heta 1972’de bi Lîcê ve girêdayîye. Piştre bi bajarê mezin merkezî ve hatîye dahîlî. 1976’de şaredar liwir ava bûye. 09/05/1990’de bûye navçe. Kêre qirik oqsîdîyen, sîleks ji kevirê çeqmaqe kolîne û alet çêkirine. Di newale Arasbar goza çelo oqsîdeyen hebûne. Búye merkeze vî şolî. Gelek sarinç kevirê qebre hene.
..Şikefta gurîye û ên dî dîrokîne. Mirove liwir jîyane xwe berdewam kirine. 5-6 hoyûk hene li Qarazê (Gúndê mezin ). Ji dewre Hurrîye, Mîtannîye, Urartuye li koşke xatûn keleh heye. Pers, selefqos, Romayî, ji dewre wa bajarê Daqyanus heye. Ashâb-i Kehf dibêjin dî wirde derbas bûye. Bîzans, Abbasî, Merwanî, hwd, Eyyúbî Osman bûne hûkúmdar. Çemê navadar, Çemê kûr ava derun xemla wê girînk dikin. Jibon ku navdar û dîrok kevnare tim liser xeta reş û hêzê nav qewmî liser şer kirine, lê ew weke qaraz ser zîndîbûne xwe maye. Warekî pîroz û maxdur .cîyê zelzelê, 6 îlon 1975’de zelzeleke mezin dîtîye û li binye çîyê nûjen ava búye. B.M’dê 7000 sal erqeolojîk devre sıfır û dawîye neolîtîk de hebûneye. B.M’dê 3000 zanistîye yekemde Gelê Hûrrî-Mîtannî digihijê wa. Di qernê 14 ‘yemde Asur, Mîrbî, urartu di belgê wade heye.
..Piştre Med, pers, Makedon, part, Roma bûne mezin. P.M.’dê 622-639’de Rojhelate Roma bûye húkûmdar. Di dewre Hz.omerde Lyaz Bîn Ganem û Halid Bîn welîd dest danîne ser. Komara Emewîye ava búye. Piştre Merwanî bûne serkêş. Tutuş bûye húkûmdar 1122’de Ahlatşaha bûne hakim. 1259-1302’de bi selçukîye hatîye girêdan. 1517’de osmanîye sitandine. 1871’de búye navçeyek Amed, 22 Medeniyet bûne hûkûmdar. Ji bàljêş bûne wê xeta reş û hêzê leşkerî tim liser şer pêk anîne, lê ew her tim weke Lîcê, xwe parastîye. Dîrok kevnar û ji gave yekemde merkezî búye. Di 1540’de di deftere tahrîr de bi Amed ve girêdayî, ji 11 ocaxe yek jêye. Wextekî bi Mûşê ve hstîye girêdan. 1297 ‘de bi Lîceve bûye, di wê salê de bûye navçe
Navê wêyî dîrokî Pasûr’e. Tê manîye “”Pa””baş. Tê serkeleh weke fahm kirinê. Ên ku li kelha Qafrom jîyan dikir navê wî Qulpo búye, Qulp ji vî navî tê .
..Serê awil Sûmere jîyan kirine. Piştre Etîye, piştre qonuqe, kîmrî, bi cîh bûne. Asur B.M’dê 606 ‘de liwir bûne. Med, pers P.M.’dê 226’de ne. Roma 637’de, Halid Bîn Welîd feteh kirîye. Di 1515’de ketîye destê Osmanîye. Ji xwedî kirine masîye, mêşê hingiv, kêzikhevrîşim xwedî dibin. Jibon ku çîyayîye çandin kême. Liser lîkolîneke girîng nehatîye kirin, lê belgê ku hene didestde cîkî merkezî bûye. 1960’de lîkolîne ku liser búye kevirê mezin hatine kolandin. Şikeftê ku hene weke xanî pêk anîne. 1515’de Gelê liwir û begê hene serkêşî kirine, ji bav dewrî law búye. 1868’de sisteme eyaletî pêk anîne. Hetanî 1871’de wek axil hatîye bi nav kirin.
..18/12/1951’de bûye navçe. Navê wê wek Dicle bûye. Warê ku Havva liwir ketîye dibêjin. Zazakî xweş pêk tê. Navê wêyî Kevin Pîran’e. Pir, qebir, şikeft dîrokîne, ew Warê Gutî û Mede. Kevirê keça qral dîrokîye. Kelha li kolane Mahmud Çelebo (Dizik) û qebra Pir Mansur ji dewra kevinde hebûne. Xeta reş û hêzê leşkerî tim liser şer kirine. Lê ew her tim weke Pîran maye.Tarihte Tigranokerta, Martîrapolîs, Mîferkert, Nphrkert, Muhargîn, Justînîanopolîs, Meyyafariqîn, Mafarqîn, Farqîn slîv, Silîva, sîlwan bi nav bûye. 1873’de bûye navçe. Di dewra Asurde ava bûye. Tigranê mezin weke Tîgranokerta tê nasan, Di dewre Helenîstîk de bajarekî girîng bûye. B.M.’dê 77 salde 300 hezar bûye hejmare wê. Payîtextê komare împeretorê bûye.
..12 Gelê bajarê yewnan jîyan kirîye li farqîne kevnar. P.M.’dê 410 salde Mar Marutha hûkûmdarê Îran ên Du yem şapur 40 şexsê leşler ên ku qetil kirine Bîzanse gotîye bajarê şehîde .Di dewra Hz.Omerde Lyaz Bîn Ganm feteh bûye 980-984 Hamdanîye, 984-1085’de Merwanîye, 1259’de Moğol, 1397’de -1806’de Aqqoyun, û safewîye, 1524’de Osmanîye feteh kirine Bi navê Meyafarqîn búye payîtexta komare Merwanîye. Serdora wê sur, kelhê wê, burc dîrokîne. Pire Malabaddê ji kevire an ku en ferah yekeme. Pire kemuk, camîye Selahaddîn Eyyûbî dîrokîne. Behlu begê reş camîye wî, kelha boşat,kelha Helda , kelha semaq , eserê Roma kelha Başîke tev dîrokîne warê Gutî, Med, Merwanîye ewe Farqîn. Cejna yek Gulan wek festîwal pîroz dibê. Jibon ku dîrok kevnare xeta reş tim liser proje dane meşandin, lê ew her tim Farqîn maye. Dîroke wê diçê dewra kevir a nû. Dewre kevir a navîn û dewre û a zîv a arqeolojîke. Ev dewr B.M.’dê 3000-9000 saldeye. Dîroke wê 5000 sale. Liser dîroke wê lîkolîneke giring nebûye. Liser arqeolojîye wê lîkolîn nebûye. Li çîyayê suphan û Nemrut kanîyê cam’e diçê heta dewre Neolîtîkê. Rêçke Bazirgantîyê liser derbas dibê ew bajare warê Gutî û Med, bajarê Bedlîsêye.
..Asurîye jêre gotine Bît-lîz, pers û yewnane gotine Bad-Lîs, an jî Bad-laîs, Bîzanse gotine Bal-laîson, an jî Baleş, Erebe gotine Bad-lîs, Ermene gotine Pages, anjî Pagîşî, di zimanê Asurde gotine Bît ware, Bet kelehe Betlîz tê manîye warê lîz. Bet-lîs kelha Lîze. Eskender û eskenderê zeynlqerên yek şexise dema sîh(30)salîde hatîye wêdê ser anîye wî Du parçê girêkî goşt hebûne jibon ku newê dîtin tim girtîye, hekîme jêre gotine dermanê te ava, li gelek ava xwe şûştîye rehet nebûye, dema hatîye bajarê Bedlîsê ketîye ava kosûr û rehet búye, ji bajêr 10 km ‘e dûre, li mêrge duav de ye. Ji wê rojêde weke îro ji ava kosûr re dibêjin kanîye Eskender. Fermadarekî eskender hebûye navê wî Bedlîs leîs’e Eskender ferman dayîyê gotîye livir kelehekê ava bike ku qralê mîne min mikaribin feteh bikin. Heta ez ji sefere Îran û Hindîstan vegerim xilas bike. Fermandar keleh çêkirîye, Eskender hatîye û mifta wê xwestîye, Fermandar nedaye û derî liser Eskender gotîye. Şer kirine piştî wextekî Eskender fahm kirîye ku nikarê kelehê feteh bikê paşve ketîye, Fermandar uzre xwe ji Eskender xwestîye û mifte kelehê bi lingê hesp ve girêdaye û bireye ji Eskender re, B.M.’dê 331′ de.Eskender gotîye ma wexte tu teslîm dibê te çime bi minre şer kir?Fermandar dibêjê qralê min ne hedê mine ku ez lihimberî te rabim, te got min, kelehekê ava bike ku qralekî mîne min jî nikaribê feteh bikê, eskender wî afû kirîye û navê wî liwir kirîye. 3, ê Adar 1916’de seat 05’e pers dagirger kirîye, 8’ê Tebaxê 1916’de seat 05 de Azad bûye. Jibon ku warekî xweş û girînge xeta reş û ên leşkerî tim liser şer kirine û hûcúm berdane ser, lê ew her tim bajarê Bedlîs maye. Kanîywe Dîrok û newale gûze ewe navê wê Arcîge (Adîlcewaz).26/08/1071’de Emîr sokmen distînê. 893’de navê wê zat’ul-cewaze. Newale Gûze. Gotine cîkî oldarîyêye. 1315’de di belge bêşe Wanêde, dîse weke newale Gûze tê nasan.Vad-îl cawz. An jî Zat -el cawz. Dîroke wê diçê heta bi dewre kevir û zîv de. BU. M.dê 6000-2500 salîye. Qewmê liwir ên yekem Hûrrî ne B.M.dê 2500-1200’e.
..qabîlê Hîtît qralîyete Mîttannîye ava kirine. B.M.dê 1700 li Mezopotamîye Asurre hûkûm kirine.Qolonîyê bezirgantîyê ava kirine .Nivîse bizmar dane nasan.B.M.’dê di qernê 13’dê yem de qonfederasyone Urartu û Naîrî ye ava bûye. Li serdore bahre wanê komare urartuye ava bûye. B.M.’dê 831’de kelha kef urartuye ava kirîye. Hûkmê wa heta bi 612’e berdewam bûye. Piştre Med bûne mezin. Dewre selewqos jê re dibêjin Hellennîstîk. Ên ku ji Arcîge penaber bûne heta 1940’ veger bûne wa berdewam bûye. Jibon ku girînge ev navçeye delal, xeta reş û her xetê leşkerî liser şer kirine, lê wê xwe parastîye. Ewe navçeye delal û bajarê giring, warê Gutî ûMed.Liser gelek komar xera bûne û gelek care dest daye gûhertin. Jêre dibêjin Xelat. Dewre herî bi hêz 1100-1207’bûye. Di navebenda çîyayê Sûphan û Nemrud’e ava bûye.
..Jibon ku liser rêçkà ku diçê Ewropayê lisere û gelekî maldare çavê herkesî liser û têdeye. Gelek eserê dîrokî ji şer xera bûne. Dewsa lingê hespa 1000 (hezar)salîne. Urartuye jîyan kirine û dîroke berî wa xweş liser lîkolîn nebûye. Wextekì weke Tuşba bûye payîtext jibon Urartuye. B.M.’dê di qernê şeş (6)yemde Med bûne serkêş, piştre Pers, Eskender B.M.’dê 328’de sitandîye. Piştre Part 1040 Selçuk. Jibon ku xwedî maldarîye xeta reş û tev hêza liser şer kirine û proje dane meşandin.
Ji qoncal bûnê, mezin bûye û búye navçe. Warê Gutîye, Súmer, Merwanîye. 14/10/1989 ‘de wek navçe fermî bûye. Warê çand û oldarîyê, awil gotine qoncal, piştre navêwêyî dîrokî Nûrşîne qabûl bûye. Hitît, Urartu, pers, Makedon, qraltîye wa ava bûye.
..Nesatîye komar ava kirine, împeretore Roma, Merwanî Dilmaçîye, Sokmenî beglik ava kirine. Şerefhanî, osmanìye sitandine, Ruse dagirger kirìye, osmanîye û Kurde sitandine. Kûmbete bavê qelender, qebrê Selçuk, hinek jê Du taxin. Xencer, şûr liser kevire naqiş kirine, şêx Ahmed, şêx Ebdirrehman lê bûne mêvan. Liser lîkolînê kûr nebûne, ji qernê 11 ‘yem de hebûye. Jibon ku bâlkêş hatîye xeta reş û hêzê leikerî tim hûcûm berdane ser, lê ew her tim mezin bûye û xwe parastîye. Navçeyeke dilgiran û mêvanperwer. Ewe Hîzan. Pers, Roma, Bîzans , Ereb dagirger kirine. Di qernê 11’yem de Selçuk, Di qernê 16’de yemde ketîye destê Osmanîye. 1936’de bûye navçe. B.M.dê 2000 salde Hîtît B.M.’dê 1400 salde Asur, harabe , xan ,hemamAsurîye ava kirine. B.M.dê 1000 de ketîye destê Urartuye,
..Di qernê 7’yem de Dilmaç’e dagirger kirine. Piştre ketîye bin himbêze komarê Sokmene û Eyyûbîye de.1514’de YSS.Dahîlî Osmanîye bûye. Demekê jêre gotine Erzent. Mîr Şerafettîn Du (2)koşk ava kirine yek li girê sergincîye 336 oda ne, her şevekê li odekê maye. Beglike wî heta bi qernê 19’yem nîvê wê berdewam búye. 1913’de Rusa hûcûm berdaye ser. Wextekî jêre gotine Nevs-î Hîzan. Jibon ku liber çava her xwûya bûye, xeta reş û ên leşkerîyê navdewletî liser şer kirine. Lê ew weke Hîzan xwe parastîye. Warê şêrîn û xemdar. Her wext liser şer û dagirkerî. Di 1941 ‘de búye navçe. Warê Med û sûmerîye.Urartu, Asur, pers, Eskender, Roma Bîzansîye û di dewre Hz.Omerde Erebe dagirger kirîye. 1914 dahîlî osmanîye búye.
..Herba cîhan a yekemde Rusa îşgal kirîye. 06/Nîsan/1916’de dîse dest gûhertîye. Serdore wê çîye, daristan, Newalê kûrin. Ewlîye Çelebî 1965 de dema di heremêde derbas dibè, ew dibêjê evder Motkî serkêş Abdal xane. Xwedîyê eşîre Motkîye. Jibon ku cîyê wê stratêjîke her tim xeta reş û hêzê dervî welat liser proje dane meşandin. Lê ew her tim Motkî maye. Naveçeyeke zozanî, ewe Tetwan. Penaberbûn di rehê wêde lan bûye, bûye male eware û perîşane. Heta 1918’de weke Melbend bûye (Herêm).1936’de bûye navçe. Dîroke wê gelek dirêje. Ji gelek qewme re malmêvantî kirîye.
..Eskender, Dara, Selçuk weke şah îsmaîl bûye rêçke wa. Warê Med û Sûmere.Subarî, piştre Hurrî, Hîtît, ên biva girêdayî hûkûm kirine. B.M.’dê di qernê ıx’yem de Urartuye sê qernê berdewam kirine. 1071’de ketîye destê Selçukîye. Heta P.M’dê 1200 berdewam bûye. Gelê wê bi nav kirîye. Heta 1879 gund bûye. Gel gelek bún penaber bûye. Ji hûcûmê Rus û wek wa. Gelek eserê dîrokî sekinîne heta weke îro. 11 keleh, camî, kûmbet, kanî, pir, xanî, şikeft, dêr tevde dîrokîne, lê tim xeta reş û ên leşkerî liser şer kirine. Di 1965 de lîkolîne ku bûye, kelha Urartu Di dewre qral de ava bûye. Komara Urartu, di şerê Asur û îskîte pêk hatîye. B.M.’dê 585’de hicûmê ku Îskîte hwd xera bûye. Nivîsê bizmarî qralê Asur yekemde Salmannasar hatine nasan. B.M.’dê 1274-1245 deye. Dibin himbêze qonfederasyone Naîrîde beglikê Azad ava bûne. Serhildanê Asur, Urartu -Naîrî 400 sale berdewam bûne.
..Derketine Urartuya B.M.’dê di qernè 13 (xııı)yemdeye. Avakarê komara Urartuya piştî Aramuda, qral yekem Sardurîye. B.M.’dê 840-830’e. Kârê avakirinê B.M.’dê 810-786 ‘e. Piştî Urartu -Med’de berdewam bûne. B.M.’dê 401 hêza deh hezar (10.000)e hatine Aras û newale kelkît. Bajarê Mûş’ê di wextekî dirêjde bûye meydane şerê Romanîye, Parta, Ermen.Part û Ramayî di 215-216 ‘de ye. Marcînus ji Nisêbîn’ê (Nîsîbîs )vekişîye ye. Hûkmê Sasanîye 400 sal berdewam bûye. Navê Mûşê ji Muşa, Muşkî tê. Jibon ku bajarekî maldar û hêjaye xetê leşkerî û xeta reş tim liser şer kirine, lê ew her tim hebûne xwe parastîye.

Silêman Çakir