Min dît û nabêjim (Roman)

Silêman Çakir

Serdor çîyayî, lîstikê liser pêk hatine brîn lê kûr kirîye, faqîrtî bûye bela serî û warê serhildanê ewe navçeye Qabîlcewz. 16 Gûlanê 1990’de bi Êlîh ve hatîye girêdan, warê ku gûz lê pirin. Berî 2700’de hebûne wê dîyar bûye. Heredot dibêjê Kurdê Dîcle B.M.’de 500 sal de jiware dibêjin Boht.
..Kesenefon dibê B.M.’de 4001 ‘de zapt û navbenda Bohtan serdora çîyayîde ên ku jîyan dikin jiware dibêjin Kurduk (Kurd ).serî ji şahê şêxre nadênin bi serê xwe jîyan dikin. Bahduz weke qasid dişyînin cem Hz.Mûhammed (sav).navê kevin qabîlcewîz’e. 1864 de bi Amed ve tê girêdan. Sînorê wê heta bi çîyayê perperîne. 1925 -1937 serhildan pêk hatine. Di navbenda çîyayê ser bilindde cîh girtîye. Hinek dibêjin Sasun, sanasîna, sananaye, sasunk hwd. Qralê Asur 3’yem Tiglatpalasarin B.M.’de 8 sedsalîde hebûne wê di nivîsê bizmarîde eşkere dibê. 3’yê Tebaxê 1904’de kelha wê xerabûye. Çemê sevek, Bedros dêre wê, komk, çîyayê Mereto, qebra Şahan cîyê bàlkêşin li Qabîlcewz. Ev rengîntîye navçeye navdar û kevnar ji xeta reş û çinkoçik gelek kişandîye, mîne lîstikê berê ne hiştine bi ser xwede werê û xweş ava bibê. Dîrok di her warîde xwe eşkere dikê li bajarê kevnar. Deşt û zozan ketine ber sînga hevdûde li yek warî. Lîkolînê ku li şikefta bi planger didê fahm kirin ku ev heye B.M.çil hezar (40.000) sal ku heye Semsûr. Samsat -şehre muz lise serê girke dîyar bûye ku B.M.de 7000 sal paleolîtîk, B.M.de 5000 sal Neolîtîk, B.M.3000 sal qalqolîtîk B.M.de 3000-1200 devre zîv hebûne wê dîyare. Di navbenda Hitit û Mîtannîyede dest daye gûhertin. B.M.dê 1200 salîde dewreke reş derbaskirîye.
..Wextekîde komare Frîge ava bûye. Hakîmîyete komare Qummuh pêk hatîye. B.M.dê di qernê yekemde qewmê Seleuqos bûne mezin. Qral Mîthradetes yekemê qallînîqos kommagene ava kirîye û Azadîye xwe eşkere kirîye. Payîtext búye samoset, B.M.dê 69 de.piştre bi Syrîa ve hatîye girêdan. Dahîlî Roma bûye. Hemedanîye hûkm kirine. 1393 de Tîmûrleng talan kirîye. 1516 de Dahîlî Osmaniye bûye. 1954 de bûye bajarê mezin. Pêşî navê wê heft yeman bûye. Çîyayê Nemrud, kommagene, Zeus, Apollon, Heraqles, Hısn-î Mansur, Kelha nû, Firat Arsameîasî, (Gerger).pire cendere, pire zêr, pire Avezman, bajarê Antîkpere qebra Haydaran, Turuş, şikeftê zey, camîye bajêr, camìye saray , camîye kanîye nû, xemla bajarê kevnarin. Her çiqas xeta reş û çinkoçik xwestin lîstike pêk bînin netew bûne Gel û ji asaletê bi ser neketin.Serdor çîya u nîv zozanî. Rengê zimane u qewme, jibon navçeye kevnar mîne Gûlîstan didê nasan, ew jî navê wêyî dîrokî Alduş’e. 1515’de ketîye destê osmanîye u 1859 ‘de bi Meletî ve hatîye girêdan. Xwedîyê wêyî yekem u kevnar Kurd’in. Selavqos qralı Arsemus liser Firat bajarê Arsemîa ava kirîye. Kelha Gerger hên jî sekinîye.
..Qralê Kommagene zivîstane livir jîyan kirîye. Wextekî ketîye destê Roma, Ebu Cafer el Mansur jî Wextekî feteh kirîye, piştre di herba yekem a haçlîye ketîye destê wa. Wextekî Zengî u Eyyubî bûne serkêşê wê. Mêrge çet, çîyayê qımıl xúyayîne. 1849’de bi Amed ve hatîye girêdan. Kelha wê Roma ava kirîye, sê derîyê wê hene. 01/12/1954’ de bûye navçeCîyê ku hemû medenîyet lê ava búne Mezra Botane. Navçeye xwedî dîrok û li milekî zozan û li milekî deşt û jibon ku nêzî Mezra Botane xwedî dîrokeke kûr dirêje Kâlîk. B.M.’de di VII sed salîde Asur, pers, Mekedon, hûkûmdarîye xwe dane meşandin.B.M.’dê sedsale yekemde gelek tiştê dîrokî hiştine.
..Kâlânê kommagene Arsemes kelha Gerger ava kirîye. 1516 ‘de ketîye bin himbêze Osmanîde. 1349’de bi Hisn-î Mansur ve hatîye girêdan.Çîyayê Nemrud balkêş û dîrokîye. Ava Kâlîk, qalbur, golet, pir û kelhê wê tev dîrokîne. Her şer û pevçûnê ku pêk hatine gelek zerar û zîyan dane warê Kâlîk, lê tim vala nebúye û rê nedaye xeta reş û çinkoçik. Di her warîde wek dîyarekî Kurd hatîye nasan, divabê her mirov biçê û bibinê navçeye Kâlîk. Di her warîde bâlkêş, zindî û xwedî dîrokeke tiji. 1620 ‘de hejmare mirovê li vê navçeyê jîyan kirine 16000 bûne, ev navçe Bêhiştî’ye.1954 ‘de bi Semsûr ve hatîye girêdan. Dîroke wê B.M.’de diçê 5000’sal.wextekî dirêj de búye merkeze Bezirgantîyê û sinaî û aborîyê.
..Xwedîyê Kelheke hêjaye, avî û çîyayî wê derdixê pêş. Bi behiştê di yek weznê de ye. Bethesne Behişt. (Bîhîctî ).Xwedîyê gelek navê Dîrokîye. Ewlîye Çelebî gotîye ez heyran mame. B.M.’de 450 ‘de Aqat, Hîtît, Hurî, Mîtannî, Qummur, Asur xistine bin hakîmîyeta xwede. Kommagene búye rêber, di dewre Hz.Omerde ketîye xeta oldar. Girik, sê milede kevirê sitep, kelha wê 1923 ‘de nû bûye. Eserê safraz, qizilîn pire wê nîşangehin. 1935’de komarê qonaxe xwe ava kirîye. Xeta reş xwestîye her tim lîstike bikê, lê biser neketîye. Serdor tevde dîrok û di her warîde kevnar, eve mavçeye şemîzînan (şemîzata).B.M.’de 605’de Babîl, Med, Pers, B.M.’de 553’de bûye merkeze qralê Mekedon. B.M.’de 333’de ketîye destê Selevqose. B.M.’de 69’de bûye merkeze qralîyete Kommagene.Navê Kevin yek jê Samusata ye.B.M.de 6000 sal wek îro mühim búne wê berdewame.
..Li serdore Firat cîkî bâlkêşe. Di dewre Sûmer de navê xwe sitandîye wek şamîzata. Bûye merkeze Hîtîttîye. Zanist Lukîanus livir dayîk bûye. Di dewre hz.Omerde navê wê şumîsat’te ye. 1180 de Selahaddînî Eyyubî xistîye bin hakîmîyeta xwe de.Neha dibin ava Baraja wirde maye. 1960 ‘de búye navçe. 1988’de cîyê wê hatîye gûhertin. Saray, kemerê avê, keleh lê hene şikefta plân, B.M.’de bi 40.000 sal weneyê xezale liser kevirê wê naqiş bûne. Xeta reş tim liser plân pêk anîye, lê hebûne xwe winda nekirîye. Warê av û axe pîroz, payîtextê qrallîyeta. Kanîye fêkî û cîrane Firat. Xwedîyê gelek navê Dîrokî, bajarê Meletî, mekanê Ferfúre û B.M.’de bi 3000 sal.Ferfûr (seramîk)bi desta çêbûne quma hûr rengê astar reşe bûye. Firine girkê aslan hasirî. Li hoyuke pîrot hatîye keşifkirin.
..Li jore hawza Firat cîh girtîye. Deşta wê ava tohma kirîye Du şiq. Çemê sultan, Çemê bega, ava şîro, îzol, çîyayê spî, ew xemilandine di hinek belgede navê wê Melîtea ye, di belgê Roma û Bîzans de Melîtene ye. Zanist BedrîchHrozny ligor luxeta cîyê hingiv û fêkîye. Dîrok diçè heta dewra Hitît. Gargamiş, qrallîyeta wa xistîye payîtext. Mîttanî, Med, Hurrî û di Rojhelate Roma. Di 735 pêde ketîye nav komare îslamî. Wextekî bûye payîtexta lawê aqilmendîye .Tim bi şewq û şemal bûye. Newale Lewend şewq didîyê. Sultanî Eyyubî prenses 1277’de dawet pêk hatîye. Jibon ku ji heqîqeta xwe ru nedaye, xeta reş tim têk çûye. .
Warekî kevnar , navçeye xerîb, xwedî dîrokeke bâlkêş. Kanîyê avê, sur û kelha kevnar, ji şer û pevçûne ticar xilas nebûye. Ew navçe dibêjin Erebkîr’e. Di her warîde di kûrbûne Dîrokê de cîh girtîye. Rêçkâ ji Meletî diçê Zimmara ser vê rêçkê Hîpsa, anjî wek ku Batlamyus jî dibêjê Îspa neha li cîyê Erebkîre. Di dewre Hz.Omer Erebe dagirker kirine.
..Piştre Danişment sitandîye, Tîmur hicûm berdaye ser. Navekî xwe ji kevirê bi çav sitandîye. Ev nav navê çemekî wêye. Keleh, sur, çîyayê Golê reng didinê. B.M.’de 712 salde qralê Asur sargon li himberî Urartuye, Mûşkîye heşt (8)Keleh dane çêkirin. Di wê demêde gotine Arapgert. B.M.’dê 612’de Med,’e komare Asure xerakirine û xistine bin himbêze xwede. Heta 330 de berdewam bûye. Piştre bi Roma ve hatîye girêdan. Di 1834’de bi Elezîz ve hatîye girêdan .B.M.’de 1200 ‘de ava bûye. Jibon ku Gel li hebûne xwe girêdayiye, xeta reş lîstikê xwe liser navçeye Erebkîr nedaye meşandin. Ji her rengê şinayî xemlîye. Serdora wê av û kanîye, ji rengê axe spî navê xwe girtîye. Di 1954’de dema quncik bûye piştre bûye navçe. Girkê Elî, Heqanet û girkê Osman mîne navnîşane wêne. Jibon ku di nav avade ava bûye jêre dibêjin meskenê ax.
..Her fêkî û baxçe hebûne wa berdewame. Dîroke wê diçê B.M.’de xvı diçê dewra Hurrîye. Her eserê Dîroke û hoyuk didine nasan ku kevnare. Kelha Neqropolû Hastek, qonaxe qaya, ji dewra Roma ve mane. 1514’de ketîye bin himbêze Osmanîyede .B.M.’de 625-585 ‘de dibin rêverbertîye Qeyaqsar de Komare Med bi hêz ava bûye, rêvebertîye Med ‘e berdewam bûye. Xeta reş xwestîye hinek projê xwe pêk bînê, lê têk çûye ..Bi navekî pîroz û xwedî Dîroke kevnar, B.M’de 2 sedsalî û P.M.’de 14 ‘sedsalî di hereme rêçkâ navwelatî û di rêçkâ sifirde ava bûye. Heta ketîye destê Selçukîye. Hitît, Asur, Urartu, Med dibin hakîmîyeta xwede girtine. Xane wêyî Dîrokî Ebu-l Hasan El Hekîm ava kirîye, navê xwe jiwir sitandîye. 1656-1661 ‘de nú kirine.
..Camîye wêyî Dîrokî (K.M.P.)di dewra wîde ava bûye. Yek’ê Tîrmehê 1921’de bûye navçe. (Hekîmxan ).kanîye hesin û qrom me.Kevirxan, pir, camî qanyona Girmana , çîyayê yama, meydana Mesîr , Gole bêbinî, nivîsê Hitît , Kelha şînayî, Kelha girik, Mêrgê xanî, cîyê ku mirov lê bigerê. Her wext xeta reş xwestîye qomaxeke xwe ava bikê, lê biser neketîye.