عهلهوییهكانی سوریا
نوسینی: فڕانسوا توال
لهفارسی یهوه: بهختیار ئهحمهد ساڵحخهندان
لهسنورهكانیئێستایسوریادا كهیادگاریسهردهمیحوكمڕانیفهڕهنسایه، وڵاتێك ههیهكه(86%)یدانیشتوانهكهیمسوڵمانن. سوریا وڵاتێكیفرهنهتهوهو ئاینهكهپێك دێن له(ئهرسهزۆكس، ژاكۆبیت، كاسۆلیك …)، كۆمهڵگهیموسوڵمانیئهو وڵاتهش دابهش دهبن بهسهر چهند بهشێكدا : لهكهنار زۆرینهیموسوڵمانیئهو وڵاتهدا كهمینهیهكیگرنگ لهگروپی عهلهوی(13%)، دهروز (3%) و پهیڕهوانیگروپی ئیسماعیلی یهكان (1%) بوونیان ههیه.
عهلهوییهكان، ماوهیهكیزۆر لهناوچهیباكوریڕۆژئاوا لهنێوان ڕوباریئوردون و دهریایناوهڕاست دا جێگیربوون. مهرزهكانیسوریا ئێستا یهك نی یهلهگهڵ ویلایهتیسوریایئیمپراتۆریهتیعوسمانی. لهڕاستیدا چاك كردنیمهرزهكان و جیابوونهوهیسنورهكان، سنوریئهم دهوڵهتیبهبهراورد لهگهڵ كاتیعوسمانییهكاندا كهمتر كردۆتهوه .
سوریا وهك یهكێك لهویلایهتهكانیئیمپراتۆریهتیعوسمانیخاوهن پێك هاتهیهكیناڕێكیكهمینهكانیئاینی مهسیحی و موسوڵمان بوو كهلهژێر دهسهڵاتیتوركهعوسمانییهكان و موسوڵمانهكاندا بوون و ڕۆڵیبكهرهكانیحكومهتیناوهندییان دهگێڕا.
ههر لهسهرهتایسهدهیبیستهمدا. نهتهوهییهكانیسوریا ناڕازی بوون لهدروستكردنیلوبنان و ئهردهن و بهتایبهت فهڵهستین كهدواتر گۆڕا بهئیسڕائیل. بهههمان شێوههیچ كات ئهو بهشهیان بهفهڕمینهناساند كهلهلایهن ئهتاتوركهوهلهخاكیسوریا جیا كرانهوهو لهڕووبهڕوو بوونهوهیان لهگهڵ سوپایفهڕهنسا دا ڕێگهیان بهئهنكهرا نهدا تا دووبارهچهند بهشێكیباكوریسوریا داگیر بكاتهوه.
سهرباریپهیوهندییهسیاسی یهكانیان، نهتهوهییهكانیسوریا بهردهوام بوون لهسهر ڕهتكردنهوهیگێڕانهوهیئهسكهندهرونهبۆ توركیا تا لهڕێگهیفهڕهنساوهنهچێتهپاڵ ئهڵمانیاینازی.
لهڕوویمێژووییهوه، بوونیتێكهڵهیهكیئاینی لهسوریایپێشوو وهك داردهستێك بۆ پێشبردنیبهرژهوهندییهكانیفهڕهنسا كهئهو ناوچهیهیلهدوایجهنگیجیهانییهكهم لهژێر ڕكێف دا بوو. لهسهرهتایئهم كارهدا فهڕهنسا هیچ جۆرهزانیارییهكهینهبوو لهسهر پێك هاتهیسیاسی ئهم ناوچهیهكهلهدهرهنجامیلهبهر یهك ههڵوهشاندنهوهیئیمپراتۆریهتیفهڕهنسا بهدهستیهێنا بوو. سهرهتا پاریس ههستا بهدروستكردنیلوبنان لهكهمینهمارۆنییهكان و لهسوریایجیاكردهوه. دوایماوهیهك ههستا بهدروستكردنیدهوڵهتێكیبچوك و لۆكاڵیو یهك دهوڵهتیدهروز و یهك دهوڵهتیعهلهوی.
عهلهوییهكان خهڵكانێكیههژارن كهبۆچهند سهدهیهك لهلایهن دهوڵهتیعوسمانیو سونهكانهوهسوكایهتیان پێ دهكردن. لهڕاستیدا عهلهوییهكان شیعهگهلێكن كهیازدهههمین ئیمام بهدوا ئیمام و كوڕیڕاستهقینهیپێغهمبهر دهزانن. دروست بوونیئهم كهمینهیهئهگهڕێتهوهبۆ سهدهینۆههمیزاینی لهسهر دهستیكهسێك بهناوی(ئیب نوسهید) كهخۆیبههاوهڵی(ئیمامیعهسكهری) لهقهڵهم دهدا. ئهم شێوهنوێ یهلهئاینزایشیعهسهرهتا لهباشوریعێراق دا باویبوو. دواتر بڵاوبوَوهو گهیشتهبهشهكانیباكوریسوریا.
پهرچهكرداریسونهكان، عهلهوی یهكانی ناچاركرد بهرهو شاخی(ئهنسار) ییهكۆچ بكهن كهدهكهوێتهباكوریڕۆژئاوایسوریا. ئهو ڕووداوهجیاوازانهیكهبهسهر ئهم گروپهدا هات هۆكار بوو بۆ ئهوهیناویجیاجیایلێبنرێت وهك عهلهوییه، نهسیڕیهیاخود ئهنساڕی یه. جێگهیئاماژهپێدانهكهئیسلام ناسهكان لهسهر ئهوهكۆك نین كهئایا عهلهوییهكان بهشێكن لهگروپی ئیسماعیلی یهكان یان نا .
لهو كتێبانهیكهڕۆژئاواییهكان لهسهر شیعهیان نوسی وهو تهنانهت لهو كتێبانهش دا كهسونهكان نوسیویانههاتووهكهئهم گروپهبهشێكن لهگروپی ئیسماعیلی یهكان. بهڵام پیاوانیئاینی عهلهویخۆیان زیادتر بهنزیك ئهزانن لهشیعهیدوانزهئیمامی. ئهوهیڕوونهلێرهدا ئهوهیهكهئهو شتانهیكهلهلایعهلهوییهكان پیرۆزهزۆر دوورهلهبیرو وباوهڕیئیسلامهوه. ئهم دورییهش ئهم گروپهیزیاتر دوور خستۆتهوهو گۆشهگیری كردووهلهناوچهشاخاوییهكاندا و كردوویهتیبهجێگهیگومانیحكومهتهسونهكان.
بهگهیشتنیهێزهداگیركارهفهڕهنسی یهكان، دۆخهكهگۆڕا، داگیر كردنیئهم ناوچهیهلهلایهن هێزهكانیفهڕهنساوهسهرهتا بووههۆیبهرپاكردنیشۆڕشی عهلهوی یهكان كهزۆر زوو لهناو برا، فهڕهنسی یهكان سهرهتا ههوڵیان دا كهپێك هاتهیهكیكارگێڕیتایبهت بۆ عهلهوی یهكان دروست بكهن كهدهرهنجام هۆكار بوو بۆ ئهوهیبتوانن خۆیان لهدوورهپهرێزیسیاسی بهێننهدهرهوه. ناوچهیعهلهوییهكان كهسهرهتا پێیدهوترا خاكیئۆتۆنۆم و دواتر پێیوترا دهوڵهتیعهلهوییهكان بهخستنهسهریبهندهرهكانیلازقیهو تهڕتوس ههلێكیبۆ ئهم كهمینهیهڕهخساند تا بۆ یهكهمین جار لهمێژوویخۆیدا بگات بهجۆرێك لهئۆتۆنۆمی ئهگهرچی هێشتا ههر لهژێر ڕكێفیداگیركهردا بوو .
لهمهوداینێوان ههردوو جهنگییهكهم و دووهمیجیهانیدا ئهو كێشانهیكهڕوو بهڕوویفهڕهنسی یهكان دهبۆوهزیادتر بههۆیدوژمنایهتیبێ دهنگیسونهكان بوو تا دهروزكان. عهلهوی یهكانیش دیدێكیپۆزهتیڤانهیان نهبوو بهرامبهر بوونیفهڕهنسی یهكان لهناوچهكهدا، بهڵام هۆكارهكان ئهو یارمهتییهیئهدان كهلهسستیكۆمهڵایهتیو سستیو گۆشهگیری سیاسی بێنهدهرهوه، یهكێك لههۆكارهكانیئهم ئازادییهدروست كردنیسوپایهكیلۆكاڵیبوو لهلایهن فهڕهنسی یهكانهوهكهزۆرێك لهعهلهوییهكان تیایدا خزمهتیان ئهكرد ئهمهش بههۆیڕهتكردنهوهیسونهكانهوهبوو كهحهزیان نهدهكرد بچنهسوپایوڵاتێكهوهكهموسوڵمان نهبوو.
لهڕاستیدا دهتوانین بڵێین كهئهو سوپایهیكهلهلایهن فهڕهنسی یهكانهوهدروستكرا بهمهبهستیپاراستن لهلایهن عهلهوییهكانهوهكۆنتڕۆڵ كرا. ئهم دیاردهیهلهدهیهكانیداهاتوودا دهبێتههۆیلێكهوتنهوهیڕووداوگهلێكیناخۆش .
بهههر حاڵ بوونیفهڕهنسا نهبووههۆیكهمكردنهوهیگرژییهكانینێوان عهلهوییهسونهكان كهبۆ ماوهیساڵانێكیزۆرهلهنێوانیاندا ههیه. ههر لهم ڕووهوهلهكاتیدانوستانهكانیحكومهتیبهرهیگهلیفهڕهنسا بهمهبهستیپێدانیسهربهخۆیی بهسوریا. عهلهوییهكان تا ساڵی(1936) خاوهن پێك هاتهیهكیكارگێڕیتایبهت بوون ناڕهزایهتییان دهربڕیلهوهیپهیوهست بن بهوڵاتیداهاتوویفهڕهنساوهكهلهخۆگریزۆرینهیهكیسونهبوو. بهڵام فهڕهنسا گوێیبهبۆچونیئهوان نهدا و بڕیاریدا كهسوریایهك دروست بكات كهلهخۆگریتهواویئهو كۆمهڵهئۆتۆنۆمانهبێت كهپێشتر خۆیدروستیكردبوو. عهلهوییهكان لهگهڵ ئهوهشدا كهترسیان ههبوو لهسهربهخۆیی سوریا بهڵام لهچونهدهرهوهیفهڕهنسی یهكان خۆشحاڵ بوون. عهلهوییهكان لهناوچهشاخاوییهكانیخۆیاندا گهمارۆ درابوون و لهلایهكیدیكهشهوهبهردهوام لهبهردهم ههڕهشهیسونهكاندا بوون و لهلایهكیدیكهشهوهبهردهوام لهشهڕ و پێك داداندا بوون لهگهڵ دهروز و ئیسماعیلی یهكاندا. سهردهمیداگیركاریفهڕهنسی یهكان سهردهمیئازادیبوو لهڕوویسیاسی یهوهكههۆكار بوو بۆ خێرایی بهخشین بهپێش كهوتنهئابورییهكان. ئهم گۆڕانكارییهئابوریانههۆكار بوو بۆ ئهوهیكهجوتیارهعهلهوییهكان لهناوچهشاخاوییهكانیخۆیان بێنهخوارهوهو ووردهووردهڕوو لهژیانیشارنشینی بكهن.
لهساڵی(1945) دا سوریا سهربهخۆیی بهدهستهێنا. ساڵهكانیسهرهتایسهربهخۆیی سهرباریناجێگیری سیاسی كههاوكات بوو لهگهڵ شهڕیسوریا لهگهڵ وڵاتیتازهدروست بوویئیسڕائیل دا. لهناو خۆدا ووردهووردهپارتیبهعس پێگهیخۆیجێگیر ئهكرد. لهم كاتهدا عهلهوییهكان دهستیان گرت بهسهر پارتیبهعس دا و ئهمهش دووهمین قۆناغیبهدهست هێنانیهێز بوو لهلایهن عهلهوییهكان لهسوریایهاوچهرخ دا.
پڕۆگرامیفهرمیپارتیبهعس كهلهسهربنهمایدهوڵهتێكیسكولار و ناسیۆنالیزم دامهزرابوو، دووبارهگۆشهگیر كهوتنیعهلهوییهكانیلهلایهن سونهكانهوهكردهكارێكیئهستهم. ههروهك ههمان ڕۆڵیكهمالیزم بۆ عهلهوییهكانیتوركیا.
جگهلهبیرۆكهیناسیۆنالیزمیعهرهبی كهزیادتر لهسهر بهرز ڕاگرتنینهتهوهیعهرهب بوو. بۆ عهلهوییهكان پارتیبهعس تهنها ڕێگهیئومێد بوو بۆ ڕزگار بوون لهو ئازار و ئهزیهتهیكهبۆماوهیچهند سهدهیهك دوچاریدهبونهوه. لهساڵهكانیكۆتایی دهیهی(1960) دا دهستگرتنیهاوكاتیعهلهوییهكان بهسهر سوپا و پارتیبهعس دا، هۆكار بوو بۆ لهدایك بوونیدیاردهیهكیچاوهڕوان نهكراو كهبریتی بوو لهبهدهست هێنانیتهواویدهسهڵات لهلایهن عهلهوییهكانهوهلهڕێگهیسوپا و پارتیبهعسهوه.
بهرجهستهكهری ئهم سیاسهتهلهكهسایهتیجهنهڕاڵ (حافز ئهسهد) دا خۆی بینی یهوهكهلهڕاستیدا دروستكهریئهم دهسهڵات گرتنهدهستهبوو لهلایهن عهلهوییهكانهوه. ئهگهرچی (حافز ئهسهد) نیشانهیسهركهوتنیكهمینهیعهلهوییهكانهبهسهر تێكڕایگروپ گهلهكانیدیكهدیسوریا دا. بهڵام لهساڵهكانیسهرهتایدهسهڵاتیدا زیادتر پشتیبهكهمینهكانیدیكهیوهك دهروزهكان، ئهرسهزوكسهكان و كوردهكان دهبهست. بهڵام دهتوانین ئهوهبڵێین كهدهسهڵات لهسوریا بهدهست عهلهوییهكانهوهیهو ئهم دیاردهیهتا ئهمڕۆكهش دروستهو ههر بهو شێوهیه.
ههرچهندهئهمڕۆ پێگهیكۆمهڵایهتی، ئاینی و سیاسی عهلهوی یهكان بهبهراورد بهساڵهكانیدهیهی(1970) تا ئاستێكیزۆر دابهزیوه.
لهڕوویمێژوویهاوچهرخیئاینزای شیعهوهئهم دیاردهیهبێ هاوتایهو هیچ جۆرهلێكچونێكینی یهلهگهڵ تهشهنهكرنیئاینزای شیعهلهئێرانیسهدهیشانزهههمدا لهسهردهمیسهفهوییهكاندا. لهڕاستیدا عهلهوییهكان هیچ كات ههوڵیئهوهیان نهداوهكهتهواویكۆمهڵگا بكهن بهعهلهویبهڵكو تهنها كاریان بهڕابهرایهتیكردن و بهڕێوهبردن بووه. بهڵام ئهگهر دهسهڵاتی عهلهویحافز ئهسهد ههوڵیئهوهیدابێت كهتهواویكۆمهڵگایسوریا بكات بهعهلهویكهچی ئهبینین كهمینهیهك كهدهسهڵاتیڕههایههیهو بهو شێوهیهكار ناكات.
ئهو پێگهنوێ یهسهرهتا بهشێكیزۆر كۆمهڵگایسوریلهحافز ئهسهد دوور خستهوهبهتایبهت سونهكان كهههستیان كرد مافیدهسهڵاتیان زهوت كراوه. بهڵام ئهو شتهیكهڕژێمهكهیحافز ئهسهد زیاد لهههر شتێكیدیكهلێیدهترسێت ئیسلام گهرایی و بنهما خوزاییه، ههر وهك چۆن دهبینین لهم ساڵانهیدواییدا بهشێوهیهكیزۆر توند ڕاپهڕینی (ئیخوان موسلیمین) هكان سهركوت كران.
ئایا دهسهڵاتیعهلهوییهكان كاریگهریداناوهلهسهر سیاسهتیدهرهوهیدیمهشق؟ لێرهوهدا ڕوو بهڕوویپرسیارێكیزۆر ئاڵۆز دهبینهوه. لهڕاستیدا ئێمهدهبینین كهسوریا بهردهوام كار لهسهر ئامانجهدێرینهكانیخۆیدهكات كهبریتی یهلهزیادتر كردنیههژمونیخۆیلهناو لوبناندا. لهخاڵێكیدیكهیپهیوهندیدار دا دهبینین كهسوریا بهشداریلهشهڕیناوخۆیلوبنان كرد و بهپێیبهرژهوهندییهكانیخۆیپشتگیری لهم یان لهو گروپ دهكرد و ههمیشهئامانجێكیدیاریكراویلهپێش چاو بوو كهئهویش ئیدی لكاندانیلوبنان نهبوو بهخاكهكهیخۆیهوهبهڵكو بریتی بوو لهكردنیلوبنان بهپاشكۆیهكیسوریا.
یهكێكیدیكهلهو باسانهیكهسوریا بایهخیپێ دهدا بریتی بوو لهڕێگریكردن لهبههێز بوونیعێراق ئهم ههڵوێستهش نیشاندهرینزیك بوونهوهیسوریایهلهئێران.
ئایا دهتوانین لهپهیوهندینێوان دیمهشق و تاران یاخود لهپهیوهندییهكانینێوان سوریا و كهمینهشیعهكانیلوبنان كهبۆ ڕوو بهڕووبوونهوهیحكومهتیمارۆنییهكان (كهدامهزرینهریسهربهخۆیی لوبنان بوون) سوریا زیادتر پشتیپێیان دهبهست بگهینهئهو دهرهنجامهیكهسوریا مهبهستێتییهك بلۆكیشیعهدابمهزرێنێت .
ئهم بیرۆكهیهكهڵكهڵهدروست دهكات. بێ گومان ههستیهاوبهشی نێوان ئاینزایشیعهبێ كاریگهر نابێت. بهڵام سهرباریئهوهیئهو شیعهیهیكهلهلوبناندا ههیهههر ههمان ئهو شیعهیهیئێرانه، بهڵام لهدیدییئایهتوڵاكانیئێرانهوهعهلهوییهكان (ڕافزین). دروشمیبانگهێشت كردن بۆ دروست كردنییهك بهرهیشیعهلهدهریایناوهڕاستهوهتا پاكستان تهنها دروشمێكیههڵبژاردهیساڵهكانی(1980) یهكهلهدیمهشق دا دهبیسترا.
حافز ئهسهد لهكهمینهیهكیشیعهوهسهرچاوهیگرتووهكهلهدیدی شیعهیدوانزهئیمامییهكانهوهڕافزین و لهڕابوردووشدا دا ههمیشهلهكێشهدا بوون لهگهڵ گروپ گهلیشیعهیدیكهیوهك دهروز و ئیسماعیلی یهكان بهو پێ یهیكهكهسێكیگونجاو نی یهبۆ ڕابهرایهتیكردنیجوڵانهوهینێودهوڵهتیشیعهلهناوچهكهدا. باشترین نمونهش بۆ ئهم بۆچونهدهتوانین لهههوڵوێستی سوریا دا بهدی بكهین لهلوبنان كاتێك كهبهرژهوهندییهكانیدهكهوێتـهمهترسی یهوهلهلایهن گروپهجیاوازهكانیدیكهیشیعهوه، بێ هیچ دوودڵییهك ههڵ دهستێت بهسهركوت كردنیان، ئهم گروپهجیاوازانهش چ ڕاستهوخۆ یا ناڕاستهوخۆ لهلایهن گروپگهلیدیكهیوهك (حزب الله)هوهپشتگیری ئهكرێن كهبهستراونهتهوهبهئێرانهوه.
بهم پێ یهقسهكردن لهسهر بهرهیهكیشیعهلهخۆرههڵاتیناوهراست دا بهسهركردهیی سوریایعهلهویبهزیادهڕۆیی ئهژمار ئهكرێت. ئهو پهڕیئهتوانین بڵێین كهلهبهرامبهر سونهكاندا، شیعهكان (تا ئاستێك)جۆرێك له یهكڕیزیهاوبهشیان تێدایه.
دواههمین پرسیارێك كهئهگهر بكرێت لهمهڕ دیاردهیناوازهیبهدهست هێنانیدهسهڵات لهلایهن عهلهوییهكانهوهلهسوریا ئهوهیهكهتاكهیئهم كارهدرێژهئهكێشێت؟
عهلهوییهكان كهئێستا سوپا و پارتیبهعسیان بهدهستهوهیهئایا دوایمهرگی حافز ئهسهد ئهتوانن پێگهیخۆیان بپارێزن؟ ئهوكاتهچی ڕوو دهدات؟ بێ گومان ئهگهر ئهوهڕوو بدات قهیرانێكیگهورهلهسوریا ڕوو دهدات و ڕهنگ دانهوهیكاریگهری یهكهیدهگاتهسوریا و ئیسڕائیل. لهم كاتهدا یهكێك لهو سیناریۆیانهیكهئهگهریئهوهیههیهڕوو بدات دابهش بوونیسوریایه. ئهم كارهڕهنگهببێتههۆیدروست بوونییهك دهوڵهتیسهربهخۆ عهلهوییهكان كهڕهنگهسنورهكانیخۆیتا دهریایناوهڕاست بهرفراوان بكات و ناوچهیعهلهوینشینی تهڕابلوسیش بخاتهسهر خۆی. ئهو ناوچهیهیكهبههۆیكۆچی بهردهوامیعهلهوییهكانیسوریا بۆتهناوچهیهكیعهلهوینشین. لهلایهكیدیكهیئهم كێشهیهبریتی دهبێت لهدابهشكردنیدهسهڵات لهگهڵ سونییهكاندا . ئایا دوایبیست و پێنج ساڵ دیكتاتۆری عهلهوییهكان ئهگهریئهوهههیهیهك گواستنهوهلهدهسهڵات بهشێوهیهكیئاشتیئامێز ڕوو بدات؟ ئهمهكارێكیتهواو جیۆپۆلهتیكی نیه، بهڵكو بوونیجێگیری سیاسی یاخود دروست بوونیجهنگ لهسوریا، پاراستنییهك پارچهیی خاكیسوریا یاخود دابهش بوونیكاریگهریڕاستهوخۆ دادهنێت لهسهر جێگیر كردنیسیاسی لهلوبنان و پڕۆسهیئاشتهوایی نێوان ئیسڕائیل و فهڵهستین. ئایندهیخۆرههڵاتینزیك تا ئاستێكیزۆر پهیوهندیههیهبهگۆڕانیپهیوهندییهكانینێوان عهلهوییهكان و بهشهكهیدیكهش بهدانیشتوانیسوریا خۆیهوه.
