Min dît û nabêjim (Roman)
Silêman Çakir
Xwedî dîrok û bi navê xerîb hatîye nasan, 1957’de bûye navçe. 1523’de bi sancaxe Bîrêcik ve û bi Rum qale ve hatîye girêdan Dîroke wè B.M.dê bi 2000 salve heye sasanî, Urartu, Roma qralliği hakîm bûne. Navê wê bi esasî Araret ‘te. Kelha Araban ji kevirê birî ava bûye. Pire liser ava reş de avabûye û dîrokîye. Septîmus, severus pirê wê hebûne. Hz pêxember sehabê wî sa’d Bîn Ebu ;waqas tirbe wî hene. BU. M.’dê 1600’de komare Hitit ava bûye Mîtanî û komare Hitit û komagena hakîm bûne, xeta reş tim proje pêk anîne Xwedî dîrok û bi navê xerîb hatîye nasan, 1957’de bûye navçe. 1523’de bi sancaxe Bîrêcik ve û bi Rum qale ve hatîye girêdan Dîroke wè B.M.dê bi 2000 salve heye sasanî, Urartu, Roma qralliği hakîm bûne. Navê wê bi esasî Araret ‘te. Kelha Araban ji kevirê birî ava bûye. Pire liser ava reş de avabûye û dîrokîye. Septîmus, severus pirê wê hebûne. Hz pêxember sehabê wî sa’d Bîn Ebu ;waqas tirbe wî hene. BU. M.’dê 1600’de komare Hitit ava bûye Mîtanî û komare Hitit û komagena hakîm bûne, xeta reş tim proje pêk anîne .
Xwedî dîrokeke zor û gelekî dûvdirêj, ew bajare navê wê Girgamêş, navekî dîrokî û ew şexsê ku navê xwe jê sitandîye, Xwedî gûrzê 300 weqîye, Xwedî destan û nav bidenge. Du milkî ye yek jê di gava dîrokê a yekemde hebûne wêye, an dîtir tim liser şer û pevçûn pêk hatine liser. Di kêleke çemde li milê rastê ava bûye. Gelek belgê wê hatine winda kirin
Di qawşaxe Mezra Botan, Misir û Anatolîyê de cîh girtîye , jibon va minasebete mûhîme. 1912-1915 ‘de Sîr Leonart lîkolîn berdewam kirîye.
..Piştî 1915 pêde lîkolîn rawistandine.piştre Elman û Engîlîze lîkolîn berdewam kirine. 1923 ‘de belgê hezar salî derketine holê ev belge liser Sûmerene. Gelek qral livir derketine. Sê (3)cîld bi engîlîzîhatine weşandin 1876’de Hogatrh bajarê Kevin keşf kirîye. Nav qralê Sûmer destane Girgamişe. Piştî mirine hevalê wî gerîyeye û pêwendî bi Nuhre danîye .Dewra xweş B.M.’dê 2000 sal de bûye. Ji arşîve Marî hatîye fahm kirin û bûye xwedî 11 qrale.
..Girîng bûne wêyî dîrokî, her wext Ji xeta reş re bàlkêş hatîye û tim liser şer û pevçûn bûye. ..
Ew tim dibin zilm û zordarîyêde wext derbas kirîye. Ewe warê Gutî û Med, navçeye Belqîz. B.M.’dê diçê 2000 sal. 1517’de ketîye bin himbêze Osmanîye. Di navbenda hawza Mezra Botandeye. Di dewre kevirde Hitît, Mîtannî, Asur, Eskender Îran, Roma, Bizans Îslam, Ereb dagiger kirine. Di belgede hatîye nasan. 1938’de lîkolîn liser ilm bûye. Alettê ku amede bûne didin nasan. B.M.’dê 4000-3000 sal rê didine nîşan . Hoyûke şehzade mîneye liser nasbûne Belqîz’ê. B.M.’dê 725 ‘de Asur hatine. P.M.’dê 540’de pers dagirger kirine. P.M.’dê 591’de bûye merkeze bezigantîyê. 639’de ketîye xeta îslàmîde. 780’de kurê Harun Reşîd Mutassim sitandîye, 1516’de dahîlî Osmanîye bûye. Jibon ku her mûhîme xeta reş û dsgirger liser projê xwe dane meşandin.
Cîyê medenîyetê ji ên yekeme. Di navbenda Mezrabotan û derya spîde cîh girtîye û ava bûye. Ew navçeye, navê wê Qurêder’e. Di rêçkà merkezîde bûye û her tim bezirgan lê civîne, di dewra bafûnde hebûne xwe daye nasan. Gelek belge dîyar dikin ku kevnedare. Qralîyeta Hitît gelek hanedar ava kirine. Yek jê carabulus’e. Asur, Gerdanî, û merkeze qralîyete samal keferdiz bûye.
..Qralîyeta samal, serkêşayîye Asur qabul kirîye. B.Î. 732-725’de mûhûrek hatîye dîtin. 1954’de liser navçeye Qurêder’ê lîkolîn bûye. Cîyê jîyan warî hebûye. Nêzî 20 mesken hebûne. Eskenderê mezin wê feteh kirîye. Şeş (6)keşe liwir jîn kirine. 1071 ‘de muhacir bi cîh kirine. 1923’de asayiş xera bûye. 1933’de bi bajarê Dîlok ve hatîye girêdan.
| tis 26 nov. 23:00 (för 8 dagar sedan) | Svara | ||
| ||||
Di kêleke ava sacide ava bûye, hebûne wêyî stratejîk, tim liser şer pêk hatine. Ewe warê Med navçeye Tîlbîşar’e. 14’ê sibatê 1946 ‘de navçe bûye. 23’yê Tîrmehê de bi bajarè Dîlok ve hatîye girêdan. Wextekî mezinsorhîsar bûye, ev nav ji axke sor, Gelê wè û xanîyê ku ava bûne tê. B.M.’dê 3000 sal belgê derketine hebûne wê didê nasan.
..Hitît, Asur, Med, Pers, Roma, Sasanî, Bizans bûne hûkûmdar. 1516’de ketîye bin himbèze Osmanîde.Demekê jêre gotine sorhîsar-i Fewqan. Di qernê 17’de yem de qaracaoxlan liwir gerîyeye. Kelha Tîlbîşar B.M.dê 3000 salde hebûye. Berê gotine Tel Başîr, piştre gotine Tîlbîşar. Xeta reş her tim liser lîstik dane meşandin. Lê hebûne xwe parastîye û berdewam bûye weke îro.
Demekê gotine Ayintap, 27/01/1933 de nav weke şahînbeg tescîl bûye. Tim dibin îşgal û zordarìyê de bûye. Ew navçeyeke dîrokîye. Di navbenda Mezra Botan û derya spî û lise rêçke hevrîşim gelekî mîhîm hatîye dîtin. Tim bûye qonaxe Bezirgantîyê û mêvane. Qalqolîtîk, paleolîtîk, Neolîtîk di wa dewranede hebûye. Hitît, Med, Asur hwd serkêşî kirine Dibin himbêze Babîlîyede maye.
..B.M.’dê 1700’de búye bajarekî komare Hîtît. Dúlûk bûye merkeze oldarîyê. B.M.’dê 700-546’de dibin himbêze Med û persede bûye. P.M.’dê 636’de Bîzanse dagirger kirine, di 639’de dahîlî îslamîyetê búye. 1270 ‘de moxolle dagirger kirine, di 1516’de ketîye destê Osmanîye. 1641-1671 ‘de Ewlîye Çelebî lê bûye mêvan. Di heba cîhanî a yekemde Engiliz û Frans dagirger kirine, 19/09 /1988’de fermî ava bûye, weke navçe. Xeta reş jibon ku bidê xilas kirin tim liser şer kirîye.
Di kêleke av û çîyade ava bûye 20/06/1987’de weke navçe .19/09/1988’de dest bi xebatê bûye. Çìyayê sof, sam rengê wê didine nasan. Wextekî fransî ketinê. Asurbanîpol B.M’dê 669-631 ‘de dewra wî kurt bûye. Med qeyaqsar B.M.’dê 625-585’de Komareke bi hêz ava kirîye. Nabupolassar li himberî Asure bi Med’e re tifaq pêk anîye. B.M.’dê 612 de Komare Med leşkerî bi giranîye. Qralê Med Astîyaxin B.M.’dê 584-550’de hêzê wî belav kirin.
..Med B.M’dê di qernê wê demêde heta bi Afgan hûkûmdar bûne. Med bi Azerî Mîdîya , bi Farisî Madha bi nav bûne. Împeretora Perse Mede ava kirine. Li Mezra Botan Med’e bêhengîye medenîyetê danîne. Gutî ‘ne. Heredot dibêjê 6 qlanê Med’e hebûne. Ji qewmê Aryanin. Tim xeta reş projeê xwe dane lîstandin. Lê Gel tim liber xwe daye.
Ji gundbûne hatîye bûye bajar u wek navçe fermî bûye, hineke gotine Çînçîn u hineke gotine Cîngîfe. Wek cîyekî cenewîz qabul bûye. Di warê dîrokê de balkêşe. Di kêleke ava Firat de ye. Dema Yawuz hatîye wir gotine bere bajarê Yawuzelî bê. Sal 1517’de ye, di 1958’de navê guhertine.
..Kelha Rum girînge gelek bi nava nav bûye. Warê Med u Gutî. Ev nav hinek jê, qala Rhomayta, Qal-at al Rum. Qale-î Zerrîn. Moltke di 1838’dê ziyaret kirîye. Du beden u heft (7) burç hene. Di kêleke ava Nerzîmen de ye. Helbestvan Azîz Nerses ava kirîye, di 1173’de. Manastire Barşavma yek ji wa cîyè dîrokîye. Qralê Asur ên sêyem salmanazar B.M.’dê 855’de hatîye wir. Hawarîye Hz.Îsa (A.S.V )Yuhana hatîye odayek ava kirîye u Încîle ku nivîsandîye liwir zêde kirîye, dibêjin. Rêberê Petrike civîn liwir pêk anîye. Melîk el Eşref di 1292’de hicûm berdaye ser. Di 1526 ‘de ketîye destê Osmanîye de.
Bajarekî ber av. Kevnar û xwedî dìrok. Warê Med û Gutîye. 1834’de avabûn, 4000 sal berdewame. BU. M.’dê 2000 sal, 4000 sal xwedî Dîroke. Hurrî, Hitît Asur û bi navê Îşuva hatîye bi nav. BU. M.’dê di qernê nehyemde (9)urartuye komar ava kirine. 1834’de agavat hatîye Xarpêt, eve bajarê Dîrokî. Çemê Firat her mûhîme jibon Xarpêt.
..Med, pers, Romayî, wextekî bûne serkêş. 1516’de ketîye bin himbêze Osmanîde. Dewra Asur kûrt berdewam búye, Med, B.M.’dê 625-585’de komareke bi hêz ava kirine. Nabupolassar bi qralê Med’e re levhatin kirine. Axe Asur ye parve kirine. Heta bi çemê sorkanî gihiştîye Med’e. Gelek hêz û xeta reş liser şer kirine.
Axîn, ewe navçeyeke ku 1954’de fermî qabul bûye, jîyê bav û kâle, warê Gutî û Med.Jibon ku axke wê spîye navê wê axwar danîne. Manîye wê cereyan’e. Kelha Hasyek, qebrê kevin , Gole qraqter wê didina nasan ku kevnare.
..Dîroke wê B.M.’dê xvı-xıv yemde diçê heta bi dewra Hurrîye. Milekî ava Firat û ava Muradê digihijin hevdû. Ji dewra Roma mezelê ji kevire hene, şikefta reş, wê didê nasan ku kevnare. Gelek hêzê leşkerî û xeta reş liser şer kirine û dagirger kirine, lê hebûne wê berdewam bûye.
Navçeyeke xemdar û maldare, binerdkî girînge û kanîye qrome. Ser tim şer û pevçûn çêbûye. 1991’de wek fermî ava búye. Dîroke wê bi derxistine qrom ketîye rojevê. Ebdulleh Hûsrev keşif kirîye. Ewe warê Med navçeye Xulaman. Paşnavê xwe dayîyeye guhertin, xistîye Gûluman.
..1935 de dest bi derxistine qrom kirine. 20 Gulan 1990’de navê wê guhertine, xistine Alacaqaya. . Ji 0/060-70 qrom heye. Kelha Gevdaş dîrokîye şirkete ava kirine navê wê şarq A.Ş.ye. Jibon ku maldare xeta reş her tim liser proje dane meşandin.
