Min dît û nabêjim (Roman)

Silêman Çakir

Bajarê di ber sînga çîyayê dîrokîde. Qonaxe Pêxember Hz.Nuh. Hebûne mala Pêxember, hicrike dîroki, warê Gutî’ye, Med û mekanê Mîr û bege. B.M.’de bi Nînova hatîye girêdan. Piştî Mîladê 960-1048 ‘de ketî destê lawê Bûvey û piştre Emîrê Cîzre Hacî Bedran distînê. 1-Fînîk -2-Gurkîl -3-Cîzre. Ewe bajarê Girgê Amo, Deşta Silo. 01/04/1960 ‘de búye navçe. Li Qasrik û çîyayê Cudi termê mirove derketine û tê fahm kirin ku qewmê Gutî û Med’ xwedîyê vêdêne. Sê sarniç, Gemi, Mescîd dîyar dikê ku Pêxember Hz.Nuh liwir bi cîh bûye.
..Ev navçe û bajarê qedîm tucarî netewperwer búne xwe ne berda. Di her wextê dîrokê de bi îrade xwe jîyan kir. Gelek lawê bi rûmet xistin xizmete war û Gel de.Mîne qehremanê Remezanê Haşim û şoreşgerê weke Sadun Şehid ketin. Dewran hate gûhertin û zordar hatin ser kârê bi qirêj. Xeta reş pişgirî da û endamê xwe mîne Çiro û Viro derxistin pêş. Li he civîn û dest bi projê nû kirin. Şer, teqandin, wêran bûn dest pê bû. Jibon Gelê navçeyê bi aqilane helwest danî Xeta reş ne girişte meremê xwe. Berpirsîyarê Xeta reş womitekek amede kir û fermane qetilkirine Çiro û Viro da. Rojev gelekî mikrop û û bi bi Herz astengî Bu. Heyecan, tevlî hevdû Bune Sere Ve İnsan mêjîyê ‘ve merheleke Mezin de bu. Roj bi roj veşartin ait Çılgın gotin. Bajare penc Hezar tuzları (5000) .Of dewre Babil de Aramis, Nusaybin’e. Hurri û Mittani de Nabila, Kenge, Nas û Bina, dewre Asur de Meppîn, suba ait. dewre Suryanîye de Nasibina’sı, Sarbo, Ahvaz, dewra Osmanîyede Nisêbîn ait wextê Erebede Nasîbayn ait dema sasanîye Roman de Antîmosya.
..Jibon ku Gelek Ziman, Kulture Rengin û cîranê Recke hevrîşimê y (İpek) iki Gelek sitandine nav nav uu xwedî navdare. BM 0,4500 sal’de ji Aliye o Mezrabotane Jor Bajare Heri Mezin Buye, Ava Buye subarîye.
..BM’dê 1800-1305 Mittani, Wi Heri bi deng û GES Buye dewre Mor Efrem. Biz Deme de 2000 (Du Hezar) Of şagirt hatine xwende kirin. Çîyayê İzlo Newale Bûnisra, ava Res û SPI, qebra Zeynelabîddîn û WI xanim Xan Sitti Zeynep sal 1159 xwîşke için Liser kitabe hatiye nivîsandin û tê Fahm’daki kirin. BM’î çarsedsalîye. Li Du mil DEST û û onları onlara ciye milekî bin dîtir Newale sîsebanê. Recka navdewletî rengekî zindî dide Bajare kevnar. Veke burada Ev Rengin bûn Jibon herkesi bâlkêştê û Recke lîstikê bi qirêj.
..Xeta RES ben qetilkàr, Pisti fermane Ciro û û Viro kır qetil wa tarafından, bîryareke nu da.Werzo û û Berzo AMEDE kirin proje liber wa Dani û şîyande Bajare Nîrbo lîkolîn kirin û û û dest kirin PISTRE qomitekek AMEDE bi Kare qirêj kirin bi seda Mirov qetil Bun û bi hezare malbat Penaber bûn ev BU hivdeh araba (17) ku Bajare Rengin Dibe wêran.Mîne Roj ser cîhan ku hakîmîyete xwe didênê, li çar dora xwîyayî ye bajarê kfer Boran. Sûryan, Ermen, Kurd jîyan berdewam kirine. Piitî Mîladê 4 sed salîye de xiritîyanî hatîye nasan. Dema awilde Kurd Zerdüştî parastine hatine îslamî de hinek derbasî Îslamîyetê bûne. Malbate yekem ku bi cîh bûye Mardokelî ne.
..Di herbe cîhan a yekem de liser warê aborîyê ketîye astengîyê, bajarê Kher Boran.Malbateke Sûryan ava kirîye kerburan. Di 1900’de pênç sed malbat jîyan kirine. Gelek malbatê Sûryan penaberî Ewropa bûne. 1987 ‘de ji bajarê Mîdyadê cûda bûye û bûye navçe Kerburan, Kerboran. Qralê Asur yekem Adad Nîrar û lawê wî yekem Selmanasir Kasaîrî dibêjin ev çîyayênavbenda bajarê herrmê de ye, evder Îzala ye. Piştî Mîladê Du sedsalîde Nivîskarê Yewnan Arîanus ptole Maeus dibê ev çîye maîos ‘e. Mor sabo, Mor quruyaqos, sûryan qatolîk, Sûryan protestan, Ermen kose dêr hene 1914-1915’de qebrê wa ava bûne. Newale Aşan û Mînare camîyê bâlkêşin.
..Bajarê hêja ji dîroke xwe xweş tê nasan. Dema xeta reş werzo û Berzo amede dikê wa bi projeke nú dişyînê navçeye kfer Boran. Rast û rast dest bi teqandine dikin. Bajar di her warîde zerar dibînê. Gelek malbat penarber dibin. Hinek malbat helwesta xwe dîyar dikin, xeta reş di derheqê Werzo û Berzo de bîryare kûştinê didê. Proje xeta reş têk diçê. Piştî helweste Gel ku pêk hat û Werzo û Berzo qetil bûn xeta reş taqtîk dane gûhertin. Nújen tefekûr bû û Du endam amede kirin yek Qesemo û yek jî Fesado. Herem gelekî nasnedikirin. Têre wa dolar dayî wa ku hinekî li heremê bigerin û lîkolîn bikin. Piştre werin emê proje amede bikin. Wextekî gerîyen û rapor girtin û pêşkêşî rêberê xeta reş Çinkoçik kirin. Xwend û navçeye Tell Ermen xistibún hedefê. Çinkoçik dema Xwend û Tell Ermen navê wê dît bi dengekî bilind kenî û ku hun gelekî bi aqilin. Fikre me yeke.
..Tell Ermen (Dunaysir )Artuklîye dane ava kirin. Di heşt sed salîde Eyyubî ketinêde. Selçuk, Îlhanî, Memlukî, Artukî, Tîmur, Mîttanî bûne xwedîyê Tell Ermen. Dema nav hatîye gûhertin, bûye Qoçhîsar. Di 1517 de ketîye bin himbêze Osmanî de. Hêle Artuk, xan, hemam, camî, medrese pire kevire, Tarassut, şahqulî kûmete wî, Harzem, hên jî hene û sekinîne. Pire Dunaysir di navbenda Derik û qoser de ye. Liser çemê zergane. Ev Liser csmîye mezin wek kitêb hatîye nivîsandin. 601/1204 -Newale Gers, qebra şêx selîm, dêra Ermene, Heşelî, aşê Elî paşe, aşê Atîke û qaya.
..Jibon bajarê dîrokîye û di merkeze deştê de ye. Ji xeta reş re bàlkêş hat. Çinkoçik bankire Qesemo û Fesado, proje dayî wa û wa şîyande bajarê Tell Ermen. Ketin nav Gel û bajêr dest bi teqandine kirin. Gel zû û ne dereng helwest danî û wa qewirand. Warê xweş û dilbrîndar, dîyarê kultur û ziman û oldarîyê.Neynike deşta xemgîn, warê Lerî û Lorî, hezne Marîye evîndar, bajarê kevnar Marde. .Heyva şevê, stêrke Mezra Botan, Mêrdîn. Qonaxe xwînîye, bûke Evîndarê bê mirad, sekna Subarî, Hurrî, Sûmer, Aqad, Mîtannî, Asur, Hitît, îskît, Babîl pers, Mekedon, Abasî, Roma, Arab, Artuk, Osmanî …
..Gerdene axke pîroz, kanîye zimane û maxdure zordare, B.M.4500 salde hebúne bê mîne. Çemê masert, ava xebur, Çemê hêzil xwedîye birîne xedar Mîrdo-Merdo û Mêrdîn. Xezîne zimane, medrese, dêre, camîye û menastire û dilê deşta bê sînor. Xeyale serdest û bindesta, Marda û Mêrdîn.
..Ev hebúne dîrokî xewa xeta reş a qetilkâr xera dikir. Bankire Qesemo û Fesado ku zû werin. Hatin cem rêberè xeta reş a qetişkâr cem Çinkoçik. Proje amede kiribû û liber wa danî, di gave yekemde têk çún û Gel helwest danî, Qesemo revîye çu sînorê Îran’ê, Fesado winda bû. Warê eşîre û dilgiran û xemdar. Li milekî deşt, li milekî şer û pevçûn û pisgirêkê tevlî hevdû. Du mile çîyayê ser bilind û brîndar. Navçeye kevnar û cîranê Du bajarê mezin, qonaxe eşîrê penaber û Rutan eşîretî Dawudê Kâlo û qabîle qeya. Hasoyê tazî Mîrê xeyrî zeman. Dema di gerê ku çav li jineke delal dibê, ew mîne evîndarekî di xwazê. Rojek ji roje davet heye ew dibê vê bûkê bidin min. Deng diçê dawudîye û qeyhane. Gelek li zora wa tê. Bi hevre plânekî amede dikin û dibêjin başe, lê bere Mîr şevekê bimînê mêvanê me. Mîr qabul dikê û xwarin tê. Çekdarê êlê biser Mîr û hevalê wîde digrin û wa qetil dikin. Ji vê minasebetê tevde penaber dibin.
..Têne navçeye kevnar, hên jî dibêjin Garê rezê Dawid, xirbê qeya. Ermen, sûryan, Yezid, cuhu, hên ew dem Zeytûne deng daye. Zeytúnê çîrcîp, Zeytûne mala xazo. Dibîstanê vebûne 1-mektebî îbtîdaî 2-Mektebî sîbyan. Perwerdeyî bi zimanê Fransizî bûye. Dêre surp kevork, kàrxaneye(fabrîqe ) sabunê .Nalbent, paşnavê sabunvantîyê eserê wê demêye. Agop sabuncu. Sal 1964 sîneme di vebê serekê bajarê mezin dibê we li cîkî dîtir veliribane. Agop dibê me livir pere qezenç kir, emê livir razantine pere bikin. Mala Evdê Înîs, kûçê mala şêxê Îso, ji Amed hatine. Mala Hecî Fehmî, mala Plus, mala Buxdo kevnarê navçeyê. 1874 şaredar ava bûye 1923 bi bajarê mezin ve hatîye girêdan. Medenîyet ji dema Neolîtîkê ve dest pê bûye. Nav bêşike Mêrdîn’e. ŞemseddìnSamî, Qamusûl Alàm di ansîqlopedîye Dîrok û heremîde tê gotin. Tahtê keça qral kelha Rabat, harabêyê sîsan, kelha dermetîner, manastir, kelha burç harabêyê zorava. Kerkûştî, B.M’ê 83 sal û 77 dema li Silîva qralîyeta Tîgran ava bûye darê Zeytûne hatine çandin, zêr û zîv xweş hebûye. Mîttanî beri mîladê sê hezar sal rêvebertî kirîye Aqad, sûmer, qasî, Med, Eskenderê mezin, sasanî, lawê coris Arus, Hz.Omer, keça Arsus Marîye, nevi Amuda, piştre Osmanî rêvebertî kirine.
..Ev navçeye mîne gule Laleş jibon xeta reş re bàlkêş hatîye. Piştî Qesemo û Fesado, projeke nû amede kir û Revo û Tirso Du endam perwerde kir û hişyandin navçeye navdar. Dest bi qetilbûnê kirin, Gel û jîyan felç bû, xeta leşkerî bi hêzeke mezin hicûm berda, Revo û Tirso hatin girtin.