Min dît û nabêjim (Roman )

Silêman Çakir

Ji dema ku gund heta wek îro tim bâlkêş hatîye, ew navçeye Cela ye.Av û serdor û Dîroke wê tim zîndî maye. 1958’de teşkîlate şaradarîyê ava bûye, ew warê Med û qonaxe kerwane bûye.

..1990’de bûye navçe. Di qernê 17 sedsalîde xwedî mêvan bûye. Ji dewra Roma eserê dîrokî hatine dîtin. Sisê avê wê wek şifa didin. Jêre dibêjin avê tûj. Çîyayê Şar wek cîranê wêye. B.M.’dê 8000-5500 di dewra Neolîtîkê xwedî esere. Wenê Heywane, 2 kevirê dîrokî peyde bûne. Dewra Med’e 612-550 bûye. Xeta reş tim liser lîstik pêk anîye, lê hebûne xwe tim parastîye.

Warekî rengîn û maxdûrê cenge xelk û alemê. Tim dil brîndar û xizmetkàr. Warê Med û Gutîye. Ligor neqşa 1563 rêçkà kûrt ji Elbîstan di çûyîye Elbîstan. Rêçkà wê bi newal û xapokî, jibon kemîne û serkeftinê gelekî bi destîye.

..Teng û bi şopî, sê avê mezin û serdor bi çîyayî, ewe navçeye Arabîssos, plasta, Ablasta, Ablîstîn, Ablîstîn xwedî navê nû Elbîstan. Dîroke wê 8-10 hezar salî, sîtê bê hejmar û komar hatine ava kirin. Li çîyayê hezar ga kànîyê zîv û her tim bûye meydane herba. Aqad, Sûmer, Asûrî, Makedon, xistine bin himbêze xwe. Dewrekê Ermen selefkîyen komar ava kirine. Di dewra Kom-magene til cêwî yê şikefta de eserê paelotîk û neolîtîk hatine dîtin. Jibon gelek bàlkêş bûye, tim dîrokvane zîyaret kirine. Piştî gelek herb û cenge xeta reş xwestîye proje xwe berdewam bikê, lê biser ne keftîye.

Warekî rengîn û maxdûrê cenge xelk û alemê. Tim dil brîndar û xizmetkàr. Warê Med û Gutîye. Ligor neqşa 1563 rêçkà kurt ji Elbîstan di çûyîye Erebîstan. Rêçkà wê bi newal û xapokî, jibon kemîne û serkeftinê gelekî bi destîye.

..Teng û bi şopî, sê avê mezin û serdor bi çîyayî, ewe navçeye Arabîssos, plasta, Ablasta, Ablîstîn, Ablestîn xwedî navê nû Elbîstan. Dîroke wê 8-10 hezar salî, sîtê bê hejmar û komar hatine ava kirin. Li çîyayê hezar ga kànîyê zîv û her tim bûye meydane herba. Aqad, Sûmer, Asûrî, Makedon, xistine bin himbêze xwe. Dewrekê Ermen selefkîyen komar ava kirine. Di dewra Kom-magene til cêwî yê şikefta de eserê paelotîk û neolîtîk hatine dîtin. Jibon gelek bàlkêş bûye, tim dîrokvane zîyaret kirine. Piştî gelek herb û cenge xeta reş xwestîye proje xwe berdewam bikê, lê biser ne keftîye.

Navçe û warê Med. Tim herb û bindest beye. Di gelek dema dest daye guhertin.Her hêzê wê bindest kirîye ligor xwe navek lê kirîye. Asur, Hitît, Roma, Bîzans, Haçlı, Ereb , Memluk, Selçuk, Dulqadiroxlu, Osmanî liser şer kirine dagirkirî pêk anîne. Cîyê lê gelek mûhîm hatîye dîtin.

..Dîroke wè B.M.’de 1200 sal dest pê bûye. Di devre qolonîyê Asur, Genç Hitît gelek belge ketine destde .wextê Roma de navê wê Cocusus, Cocussos, bûye. Franse û Engîlîz wê îşgal kirine. Di 1907′ de búye nîv navçe, di dewra Sultan Edûlhamìdê Du yem de, 21/heyva semawerzê 1907’de bûye navçe. Xeta reş her tim projê xwe liser pêk tîne.

Gundekî delal û kevnar. 1971’de bûye nîv navçe, 1990’de bûye navçe. Şer û pevçûn liser kêm nebúye. Heta 1277’de dibin himbêze Îlhanîyede, 1336-1337’de ketîye destê selçukîye.

..Navê xwe ji çîyayê ku 3091 metre bilinde ji Nurheq sitandîye. Di nav Gelde jêre dibêjin çîyayê Nur. Nur u Heq. Warê Med, Gutî, ewe Nurheq. Gole Elî bûye semboleke olî. Kelha çav, Kelha beden, Kelha şuulun dîroke wê derdixê holê, Roma u Bizans liser pere, tiştê malê didine nasan ku demekê liwir bûne, rêçkà hevrîşim di navde diçê, pire zêr u xane wê didê nasan ku ji dema Hitît wek îro pênç hezar (5000)sal dîroke wê heye ..Xeta reş tim liser projê xwe dane meşandin.

Kelha wê û Gole wê, tim zozanîye wê didê nasan, ewe warê Med ku tim liser şer û pevçûn ser pêk hatine. B.M.’de 900 salîde Hurrî, payîtext bûye Tuşba (Wan).Komare Urartuye ava búye. B.M.’de 612 salîde hûkmê wa berdewam bûye. Piştî 612’de pêde Med’e qralîyeta Urartuye dane xilas kirin.

..Dîroke wê 5000-3000 sal diçê dewre qatolîkîyê. B.M.’de 2000 salde Hurrîye komar ava kirîye û payîtext Tuşba bûye. Pers, Makedon, Part, li wanê jîyan kirine. Roma û sasanîye şer kirine. Hz.Omer feth kirîye, di 1071’de ketîye bin himbêze Selçukîye 16’ê Adarê 1921’de Rus’e dev ji daxwazìyê xwe berdane liser wan’ê. Xeta reş her tim projê xwe liser wanê pêk anîye.

Warê Med û zozanî, heta 2987’e gund bûye, 4/1987 di heyva Tîrmehêde bûye navçe.Devsê medenîyetê, B.M.’de di gihijin 4000 sal. Berker, tiştê malê  û vazo temenê Dîroke wê didine nasan. Hitît, Hurrî liwir jîyan kirine û tim şer li axke pîroz kêm nebûye. Çemê Bendimalî di navde derbas dibê.

..Çîyayê Tendûrek û Bemraz xemla wê didê nasan. Ji dewra navînde gelek tiştê dîrokî hatine dîtin. Kelha wê dîrokî û sembole. Qebra Hazal xanim jibon serdorê hêja û bàlkêşe. Ên ku daxwazîyê wa hebin diçin zîyaret dikin û kevirekî didênin ser koma kevire. Xeta reş tim liser proje pêk anîye, lê ew tim rewş û xemla xwe patastîye.

Warê Med û zozanî, heta 2987’e gund bûye, 4/1987 di heyva Tîrmehêde bûye navçe.Devsê medenîyetê, B.M.’de di gihijin 4000 sal. Ew navçeye navê wê Payîzaxa  -Ebêx  (Çaldıran)e.Berker, tiştê malê  û vazo temenê Dîroke wê didine nasan. Hitît, Hurrî liwir jîyan kirine û tim şer li axke pîroz kêm nebûye. Çemê Bendimalî di navde derbas dibê.

..Çîyayê Tendûrek û Bemraz xemla wê didê nasan. Ji dewra navînde gelek tiştê dîrokî hatine dîtin. Kelha wê dîrokî û sembole. Qebra Hazal xanim jibon serdorê hêja û bàlkêşe. Ên ku daxwazîyê wa hebin diçin zîyaret dikin û kevirekî didênin ser koma kevire. Xeta reş tim liser proje pêk anîye, lê ew tim rewş û xemla xwe patastîye.

Rengê çar wext û zozanî, navçeye kevnar û dîrokî, heta wextekî bi Du nave hatîye nasan, piştî demekê pêde navê wê bûye Muradîye, (Bêgirî ).5000 sal dîroke wê heye.Ji 1914 wek îro bajare.

..Çîyayê pênç tilîye, Pirreşît, Pete wê di xemilènin. Ava reş, şeke Bêgirî, ji Çîyayê Tendûrek îlhame xwe distînê. Pire daleqandî û a Bendîhamî didine nasan ku kevnare. Dêre stefanos hebûne wê didê fahm kirin, Warê Med û Urartu, piştre Bizans dagirker kirine.

Xeta reş tim zilm û zordarî lê kirîye û projê xwe dane meşandin.

Li zozanê jor navçeyeke kevnar, Di merkeze dîrokê û her dem liser şer û pevçûn. Ewe ku xwedî gelek nave, warê Gutî û Med, Urartu lê hûkûm kirine, hinek dibêjin çemê zîv, ava sarman .Nav gûhertin Edremît -Erdemêtan. Navekî xwe ji şamram sitandîye. Erd+Met. Cîh û dirêj.

..Wextekî di destê Kehaldî, Asur de maye. 1071 ‘de Selçuk. 1387’de hinek beglik ava bûne. B.M.’de 840-600’de qralîyeta Urartu. Dîroke wê ji dewre hesin, kolandine kevgir wek îro berdewame. B.M.’de wek 900 salî. Xanîyê keçikê, di kelha wê de18.000 usta pêk û ser xebitîne. Qebra duqaye dîrokîye. Cûwa wê xwedî 2800 salî ye.

Navê wê Qerqelî, Ebexe, navçeye dîrokî, tim liser şer û pevçûn. Di 1869’de li saray ava bûye. 1948 ‘de cîyê ku neha avaye bi cîh bûye. Qargalî bi nav hatîye ser ziman. 1071 ‘de selçukîye xistine bin hakîmîyete xwe.

..Piştre safewîye sitandine. 1555’de osmanîye, 1869’de bûye navçe.warê Med û Gutî. 1230’de Eyyubîye hikûm kirine. Ava Marmît, Memedîk jîyan didîyê. Sasanî û Bizans liser şer kirine. Beglik liwir ava búne. Hitît, Asur, Urartu, liwir bi cîh bûne. Xeta reş her tim liser proje pêk anîne. Le her tim liser pîye maye .

Kê feraseta xwe dìtîye hicúm berdaye ser û şer û pevçûn berdewam bûye, liser Erbak. (Başqale. Xwedî kirine mêşinê tim di rojeva wêde bûye. Urartuye jêre gotine Adamma. Ermene navê wê Adamakert dîyar kirine, ewe warê Med û Gutîye. P.Î. sasanî, di qernê 6.yemde Bîzans , 645’de Ereb, dagirker kirine. Piştre ketîye bin himbêze Ermene de.

..Di 1245 ‘de moxol, 1386’de Tîmur, di qernê 16’de yemde safewîye îşgal kirine. Çîyayê Îspîrîz, Haravî, Ezmanî, Mor, Mengene, çekvan, wê xistine çembere xwede. Ava çixli, zap, kevçikân, Hanasor, çekvan, aşkîtan, perîxan, meydan Harînan, Terazin, sûlav, Medgêzeren, pîstekàn, herevîl, şîrez, Derevan, Dêrîk, baxarûk, Dûava, Mengen, mêrg û ava wê di xemilênin. B.M.’de qral Dîkran hakîm bûye. Eyyubîye rêvebertî kirine. 1548 ‘de osmanîye, 1923 ‘de bûye navçe. 1926’de şaredar ava bûye. Xeta reş her tim liser lîstik kirîye, lê tim hebûne xwe parastîye.

Navçeye ku liser stran hatine gotin, xwedî dîroke kevnar, ewe Erdîş  (Erciş).Dîroke wê diçê heta berî Mîladê. Hoyike li girkê rovî, kelehê, zimankevir, belgê li qebra Ernîs di dewra qalqolîtîk de ava bûye. Kultire Hurrîye B.M.’dê 300 salî de giranîye xwe berdewam kirîye. Urartu B.M.’dê di 900-600 salîde dest pê bûye.

..Navê wê dibêjin, ji navê qral Argiştî tê. Di dewra menuade ava bûye. Warê Med u Gutî’ye ewe Erdîş. Med, pers, Roma Bizans xistine bin hakîmîyete xwe. Di 640 salde fermandarê Hz.Omer Îyaz Bîn Gonem xistîye nav sînorê olîde. Emewî u Abasîye dagirker kirine. Di 1071’de selçukîye sitandîye. Ahlatşaha beglik ava kirine, xıv qernî’de ,1365,1469’de qaraqoyune dagirger kirine u komar ava bûye. Aqilmendê wa mamoste Bayram’e. 1534’de ketîye nav sînorê osmanîye, 1923’de bûye xwedî şaredar. Kelha wê 1127’de ava bûye. Kûmbete zortul, qadem paşe hatûn qebra wa kitabeyê nivîskîyê bizmarkî, dîroke wêyî kevnar didê nasan. Xeta reş her tim fesadîye xwe pêk anîye u liser şer kêm nebûye. ..