Min Dît û Nabêjim (Roman)

Silêman Çakir

 

Warekî bi keder û navçeyeke dilbrîn û bargiran. Ewe warê Gutî û Med. Navê dîrokî Gimgim. 1514’de ketîye nin himbêze Osmanîye. 1923’de nav hatîye gûhertin. “”Varto “””Navê wê ji Urartuya tê. Ji dewra Urartuyade heye. Gelek caran dagirger bûye. Ji 1840 de bûye xwedî wezaret. Çîyayê Şerafettîn, xanşeref li serdora wêne.

..Di 1966 û carne dîtir zelzele pêk hatìye û Gel penaber búye dervî welat û wek Elmanye. Heta 1923 wek Gimgim bi nav hatîye nasan. 1929 de şaredar ava bûye. Ava qoşqar, venamir, hamurpet jîyanê didinê. Garmîr wank dêr dîrokîye. Malbateke Kurd di gava yekemde li gundê Mîre bi cîh bûye. Gel bi Kurmancî û Zazakî mûjûl dibê û hinek zimanê dîtir. Jibon ku stratêjîk tim liser şer bûne. Xeta reş û hêzê leşkerî ên dervî welat hûcûm berdane ser, lê tim weke Gimgim maye liser pîye.

Urartu, pers, Ermen qralîyetî û 1071 şerê Mîlazgîrê di dîroke wê de girînge .Li cîyê bilind û rast ava bûye. BU. M.’dê liser du (2)hezar sal lîkolînek baş nebûye. Ligor seramîkê Hîtît gelek dibin tesîre Wade maye. Jibon ku rêçke merkezîye bûye cîkî bâlkêş. Di dewra Urartu qralîyetî de ava bûye. Komara ava bûye gelek bi hêz búye.

..B.M.’dê 810 -786′ de Menua xetê avê ava kirine. Navê wê Menuahînîlî tê. Piştre Med hûkûm kirine. 200 sal Babîl’ê mezin satrapîye de cîh sitandîye. 1514 de dahîlî Osmanîye bûye. Jibon ku stratêjîk û girînge tim xeta reş û hêzê leşkerî proje dane meşandin weke şer.

Navçeyeke di şert û mercê girande bûye. 1884’de weke herêm bi Bedlîs ve hatîye girêdan, piştre 1927’de bûye navçe, warê Med û ewe Qop. Di herba cîhan a yekemde Ruse dagirger kirîye.

..6 Nîsan 1918’de Azad búye B.M.’dê 2500-3000 ‘de Nobîye jîyan kirîye. Heta 1071’de Bîzans îşgal girtine. Di dewra Urartude navê wê Horhorîkî bûye. Piştre búye Qop, ji ava gole qazan ku girike navê wê xistine Bulanik. Xetê dagirger û xeta reş tim liser lîstik kirine, lê ew weke zayîbûne xwe maye.

Navçeye zozanî û dilgiran. 1071 ‘de dahîlî Selçuk bûye. 1964’de navê wê guhertine, xistine qorqut, ew Tîl ‘e. 1990’de bûye Navçeye fermî. Dîroke wê diçê 10.000 salî. Navê wê B.M.’dê weke Tîl bi 3000 sal bi nav bûye. B.M.’dê di qernê 9’yemde ketîye bin himbêze Urartu.

..Di qernê 4’yemde B.M.’dê ketîye bin himbêze Mamîkonyan de. Piştre Baxratîye dagirger kirîye. Navê wê weke Tîl di qernê 11’yem de Stepanos Asoxîk fermî tomar kirîye. Ew jî, ji Tîl’e. Manîye wê girkê ku însane ava kirîye. Surp û masrob Du dêr ava bûne. Her dem xetê leşkerî û xeta reş tim liser şer derxistine, lê ew her dem Tîl maye. .

Ew Dêrxas’e. Li deşta zozanî, warê kevnar, meskenê Gutîye  Sûmer, Med, xwedî mêvan û begè Kurd. Navê wè guhertine xistine Gundêxas. Di 1968’de Melbend bûye, 19 Hazîran 1987’de bûye navçeye fermî.

..Dîrok dirêje û diçê heta dewra Bîzanssîye. Ava reş, çîyayê Otluk, Hacreş, Yaqup, girkê ziyarete sor, ev tevde dîrokîne û di xemilênin.

..Jibon ku bi her tiştê xwe hêjaye, tim dagiger bûye û xeta reş û hêzê dervî welat liser şer kirine. Lê ew tim xwe parastîye û weke Dêrxas maye.

Bajarê navdar, kanîye fêkî warê oldar û qonaxe mezine, di zayî bûne xwede mîneye, dildare Gutîye û Sûmere. Ewe Çewlik. 1926 de bi Elezîz, 1929’de bi Múş ve girêdayî. 1936’de bûye bajarê mezin. 1945’ pêve navê wê guhertine. B.M

‘dè 1300 bûye malmêvane xwînîye  (Eware ).Hitît, Urartu, pers, Makedon selevqos, Romayî, sasanî, Bîzansse dagirger kirine.

..B.M’dè bi 2000 salde Hitît bajarê Wasukànî ava kirine. Di wê demê de Hurrî serkêşin. Qral Suppîlîluma prensê Hurrîye xistîye zava. B.M.’de 1360’de Çewlik ketîye bin himbêze wîde. Qral Tîberîus xistîye bin himbêze Romayîye .B.M.’dê di 20 ‘da de.1071 ‘de Selçuk sitandîye. 1514-1515’de de, ketîye destê Osmanîye. Berî bi 2800 salde Urartuya rêçke Urartu çêkirine. Jibon bàlkêş û û dîrok kevnare tim xetê dagirger û xeta reş proje liser dane meşandin, lê ew weke Çewlik maye.

Gundekî delal û dîrokî. Ewe Azarpêrt.1839’de bi Eezîngen ve  hatîye girêdan. 1936’de bi çewlik ve hatîye girêdan. Búye herem. 1988  Búye navçe. Di merkeze wêde kanîyek heye. Sisê çave.

.. Li pişt oda hene. Depoye qeşayê ava búye, Du dêr ava kirine .Hitìt  û  urartu di gava  yekemde bi cîh bûne. Dîroke wê B.M.diçê 3000 sade. ..

Warê oldara, meskenê netewperwere, xwedîye Dîroke kevnar ewe Warê Med, bajarê Dara Hênî. Di 1927’de bûye navçe. 1936’de bi bajarê Çewlik ve girêdane. Manîye navê wê kânîye dara . Kelha keça qral dîrokîye.

..Húkûmdarê pers Dara hênî ji navê wî tê. Xwedîyê Dîrokeke kevnar û dirêje. 1514’de ketîye destê Osmanîye, dema serhildane Şêx Saîd de wêran  kirine.Her wext  liser xetê dervî welat û xeta reş proje dane meşandin, lê ew her tim weke xwe maye.

Warê zozanî û cîrane çîyayê bi heybet .her dem zilm û zordarî liser bûye. Ewe Warê Hurrîye, Gutî. Navê dîrokî Kànîreş. Heta 1936’de bi bajarê Muşê ve girêdayî maye. Piştî ku Çewlik bûye bajarê mezin, sal 1936’de pêve hatîye girêdan.

..Piştî serkêştîye Hîtît, Hurrîye ketîye bin himbêze Bîzans wext B.M.’dê di 40’de .Di dewra Hz.Omerde dahîlî komarê misilman búye. 1514’de dahîlî Osmanî bûye. Di 1938’de Navê wê kirine deşta bi befr. (Karlıova ), Navê wê ji çîye hatîye sitandin. Di navbere çîyayê şeytan li deşta wa ava bûye. Çîyayê Çewlik, şerafettîn, çavreşî Teyr, xirxal hene li serdora wê. Ava perî Goynuk, Golbahrî gole wê, wê rengîn dikin. Jibon kevnar û hêjaye xetê reş û zordar tim liser plàn dane meşandin. ..

Navçeyeke zozanî, cîranê deşta dîrokî. Kevnar u xêrxwaz, gelek caran dagirger bûye. Navê dîrokî Gexî ye.Heta 1936’de bi Çewlik ve girêdayî maye. 1926’de bûye xwedîyê şaredarîyê. Dîroke wê diçê B.M.’dê 3000 salîyede. Hîtît, Urartu, pers liwir cîh sitandine,

..Piştre Mekadon, Roma, Sasanî, Bîzans dagiger kirine. 1071’de ketîye destê selçukîye, Navê Kîge ji navê fermandarê Bîzans, ji navê keçkà wî sitandîye. Manîye wê warê çîye ye. 1514’de ketîye bin himbêze Osmanîye. Heta 1663 bi Amed ve girêdayîye. 1916’de ji himbêze Rusa xilas búye. B.M.’dê bi 3000 sal cîyê merkezi bûye. .Jibon ku zozanî, maldar u xwedî axeke pîroz búye xeta reş  û xetê leşkerî ên dagirgerperest tim liser şer kirine. Lê wê her tim xwe parastîye.

Navçeye zêrîn û kevnar. Di herba cîhan a yekemde Ruse dagiger kirine. Di 1929 ‘de bûye melbend. Bi Mûşê ve dane girêdan. 25/12/1935 ‘de bi çewlik ve. 1936’de bûye navçe. Li cîyê ku dibêjin Mizgeft liwire. Bi navê Beglon hatîye meşandin û ev nav lê bûye.

..1932’de navê wê dane guhertin, ji Bongîlân, xistine Solhan. Avakirine wê diçê heta bi Hîtît’tî ye. B.M.’dê bi 2000 sal di kêleke Firat de bajarê Vasukànî ava bûye. Hurrî li Anatolîyê ser bi ser belav bûne, B.M.’dê 1360 de Hîtît tî ye çîyayê zagros derbas kirine qralê nú şuppîllîlume prensê Mîttanî kirîye zavê xwe. B.M

‘dê 1200 de komara Hîtît xerabûye. Urartu hatine herêmê. Heta bi ava Muradîyê. B.M.dê 745’de Asur hatine ser hikûm.B.M.’dê 612’de Med bûne mezin. Piştre Edkender, pişt wî seleuqos. Piştre Roma, YSS.Wezîrtîye herêmê daye BMP û ÎB’î. .jibon ku maldar û kevnar xeta reş û hêzê dagiger bi taybettî liser şer kirine, dagiger kirine, proje liser dane meşandin, lê ew her tim weke Bongîlân maye.

Wextekî gund bûye Xolxol. Piştre bûye navçe û navê wê guhertine, xistine Yayladere. 1987’de bi Çewlik ve weke navçe hatîye girêdan. B.M.’dê 2100’de Komuk û Hurrî serkêş bûne. B.M.’dê 1360’de Hîtît, xistine destê xwe. B.M.’dê 900 salîyede Urartu, B.M.’dê 550’de pers, Piştre Eskender dagiger kirîye. B.M.’dê 75 salîyede qralîyete Ermen dagiger kirîye.

..B.M.’dê 50 salde Roma, 1075’de selçukîye, 1473’de ketîye bin himbêze Osmanîye. 1514’de YSS.yek serî dahîlî Osmanîye kirîye. Kelha wê dîrokîye. Awil sê  (3)malbat liwir bi cîh bûne. Kevirê Taru liser sinekîye û ava wê şîfa didê. Gole meydanê cîyê mesîrêye. Jibon ku kevnar û stratêjîke, xetê leşkerî ên dagiger û xeta reş tim hicûm berdane ser. Ew dîse Xolxol maye.

Çêrme, navê xwe ji heft (7)kanîye sitandîye, milek deştî, milek zozanîye. 1970’de heft kanî ava bûne. 1990’de bûye navçe û bi Çewlik ve hatîye dahîlî. Dîroke wê kevnare. Heta 1839’de navê wê yî dîrokî pêk hatîye weke Çèrme. Navê wê ji Çermik tê di çîrokede. Di derîyê çûne wêde hawuzê ava germ heye.

..Di çîyayê şeytan û ava perî, di newala wêde xezal û bizinê berî jîyan dikin.Jibon ku kevnar û rengîne her tim liser hicûm û projê xeta reşî dagiger hatine meşandin.

Bajarê brîndar û dilsoz. Di zimanê Farisîde derîyê Zîv. 1879’de cîyê ku neha lèye. 1892’de bi Xarpêt ve hatîye girêdan. Di navbenda ava Munzur û Pîlemûrîye de ava bûye. Di cîyê gundê Mamekî de weke derîyê Zîv 1935’de  (Tünceli)ava bûye. Dîroke wê şikeft û hoyûkê ku hene, didine nasan ku kevnare.

..Di dewre Zîvde xwedî Dîroke. Navbenda avê Muradîye û avareş jêre dibêjin Îşuva û qralîyet ava búye. B.M’dê 2000 salde Hurrîye ava kirine. B.M.’dê 1600’de Hîtît bûne hikûmdar. Piştre Urartu, Urartuya komar ava kirine. B.M’dê vıı salde Med bûne hikûmdar.Pers, Makedon qral Eskender sitandîye. Piştre Bîzans , sasanî, di vê dewrêde navê derîyê Zîv lê kirine. Di dewre Hz.Omer de Erebe dagiger kirine sal 639. Serhildan gelek caran pêk hatine, lê tim liser ferman pêk bûne. Jibon ku stratêjîk û kevnare xetê leşkerî û reş ên dagiger liser proje pêk anîne, lê ew tim weke Dêrsim xwe parastîye…

Warekî hêja û her tim liser gûhertin pêk hatîye. 1925’de bi Xarpêt ve hatîye girêdan. 1935’de bi Dêrsim ve,B.M’dê bi 4000 sal cîyê bêhnberdanê bûye. Navê wê Împaratorê Bîzans ji Çimiskese tê, wextekî bûye beglik. 1518’de bi Amed ve, 1568’de bi Erzerom ve bûye girêdan. 1858’de dahìlî Xarput bûye 1881 ‘de bûye navçe dahîlî Xozat búye. 1887’de bi Dêrsim ve hatîye girêdan. Xetê dagiger û ên reş tim liser proje dane meşandin.

Navê wê ji Hozmek tê. Navçeye dilgiran, 1920-1935’de bi Xarpêt ve hatîye girêdan 1936’de bi Dersim ve. Dîrok kevnare gelek qewm ji warê xwe penaber bûne, hatine li Xozat bi cîh bûne. 1516’de dahîlî Osmanî bûye. Demekê bi Amed ve hatîye girêdan . 1839’de dahîlî Erzerom bûye. Wextekî îdare Fransî qabul kirîye. Şikefta qoncal, Mahsum pak kelha wî, odê di kevirede, qebrê kevin tev dîrokîne. Xetê reş û dagirger tim liser lîstik kirine. .