Kultur
Min dît û nabêjim (Roman)
Silêman Çakir
Ji gund bûnê, búye navçe, Meskenê pêxembere, warê Med, kelha Hz.Eyyûb pêxember. Gelek şer liser bûne. Lê ew tim bi bereket bûye. Navçeye Eyyûbîye. 12’ê heyva semawerzê 2012 ‘de bûye navçe. Saltanet 1174-1193 berdewam bûye.
..1182 hûkmê Zengîye dawî bûye. Wextekî weke merkez pêk hatîye. Salîh Necmeddîn 1236’de ji Harezm’mîyere hiştîye. 1241 ‘de Melîk Nasir Salahaddîn feteh kirîye. Hûkmê Eyyûbîye 75’sale berdewam kirîye. Jibon ku stratêjîke, xeta reş tim ser projê xwe pêk anîne.Axeke pîroz û xemdar, tim brîndar û bi nalîn ,navê sîtamrat, Xelfetî. Liser tim şer û dagirkerî pêk hatîye. B.M.’de 855’de qralê Asus sê yem Salmanassar navekî wê lê kirîye. Yewnan jêre gotine Urîma, sûryane gotine Qal’a Rhomeyta, deme Erebe dagirker kirine Qal’at-ûl Rum gotine.
..1280’de Memluke sitandine. 1954’de bûye navçe. Gelek jê dibin avê de maye. B.M.’dê 2000 sal de Hitît, Asur, girtine. B.M.’dê 612 ‘de Med sitandine, piştre Pes. Piştî mirine Eskender Seleuqos bûne xwedî. P.M.640 ‘de Ereb, 661’de Ermen, 750’de Abbasî dagirker kirine. 1071’de Selçuk, 1087’de Eyyûbî, 1517’de ketîye destê Osmanîye. Jibon xwedî axeke hêjaye, xeta reş tim liser proje dane meşandin. .Navçeke nû, xwedì hêzeke mezin. Jibon gelek pêxembere bûye xizmetkàr, bûye qonaxe medrnîyetê. Lê ji gelek îmkane mahrûm maye. Dema gund bûye, 2012 ‘de bûye navçe. Di nav navçeyê Ruhade a gelek xwedì însan ewe. Dema ku derbas bûye, liser wê û serdorê tim şer û pevçûn pêk hatine.
..Dema bûye navçe berbi jîyaneke nû de jîyan berdewam bûye. Ewjî mîne serdorê her tim dagirker bûye, girkê navikê mîne sembole wêye. Demeke dirêj mîne çoleke beyar ezîyet kişandìye. Piştî bûye navçe, gelek şaxê xizmetkàr bûne lê ava bûne, şaredar û hwd. Lê liser modernîtê hên jî kemasî hene. Di dewre Med búye qonaxe heqîqete xwe. Her dem xeta reş liser proje pêk anîne ewe warê Gutî û Med navê wê dibêjin Xelîlîye, ji navê Hz.Îbrahîm Xelîl îlhame xwe girtîye.Merkeze aborîyê û îlîm, xwedîyê dîroke kevnar û warê pêxembere axke pîroz meskenê Gutîye. Cîyê herî dîrokî ewe Haran. B.M.’dê 2000 sal hebûye. Navê wê Ebladabuluran B.M.’dê 2250 sal nivîsê bizmarî liser tablêta aşîkàr búye. Merkeze yekem bûye li cîhanê û zanegeha yekeme, zanengeha Haran.îlmkârê mîne Îbnî Teymîyye û alimê mîne Battanî lê derketine. Li girkê xwelî û Marîde tablêtê derketine nav Harran, Har-ra-na, anjî Ha-ra-na. Di zimanê Aqad û Sûmer de geran, kerwan’e. Dibê Haran.Di belgene dîtirde rêçkê hevqut, germe bi hêz. Di Tevrat de Haran derbas dibê.
..Dîrokvan Îbn-î Şeddat dibêjê berî ku Hz.Îbrahîm biçê Felîstînê, liwir jîyan kirîye. Jibon vê minasebetê dibê warê Îbrahîm. Liwir xanî heye, mescîd, kevirê ku lê pàl daye heye. Qewmê Hz.Nuh Sabîîye lê hebûne, dema xela pêk hatîye jîyane xwe ji dest dane. Dewre zengîye û Eyyûbîye hatîye ser xwe. Eşîre Bedewîye piştre hatine. Di warê felsefêde li cîhanê Cîyê sê yem búye. 1518’de gundekî 280 kes búye hoyûk, mabede sîn, surê wê, kelha wê, camîye mezin wê didine xemilandin. Xeta reş û zordarê mîne Nemrûd tim liser proje dane meşandin, lê tim xwe parastîye. Ji gund bûnê búye bajarê mezin. Dîse vegerîye navçe bûnê. Axke sor û bajarê kevnar.Tim liser şer bûye. Warê zanist û îlkâr û alime. Ewe Siverek, Girê sor. 1923’de bûye bajarê mezin, 1926’de bûye navçe û Warê egîde tê nasan. Cîranê çemê Firat û çîyayê qaraca. Dîroke wê diçê dewre Sûmer û Asur. Li serdore Kelehe xwe ava bûye.
..Împaratorê Bîzans Du yem kelha wê nû kirîye. Ereb, Îran, Bîzans dagirker kirîye. Halid bîn welîd wê kirîye merkeze eyaletî. 1400’de Temûr zerar dayîyê. Misir 1426, Aqqoyun 1451, ketîye destê Îranîye. 1517’de osmanî, mîne gûhertine Dîroke wê navê wê jî tim hatîye gûhertin. Xwedî 5000 salî Dîroke. Kînaba, surk, sevavorah, sevarak, sevaverek, senaberek, sîbabarqa, siqlis,sûveyda, serrek, senn. Asur, Med, Etî, Hurrî, Mîtanî, hikúmdar bûnê. Jibon ku warekî bâlkêşe, xeta reş tim liser lîstik kirine û gelek zanist qetil kirine. Mîne sîyasetmedarê zane û dilovan, netewperwer, Ferît Dirêj (uzun)parezer Faîq Bucaq. Lê ew her tim liber xwe daye. Xwedî dîrokeke kevnar û her tim bûye meydane şer. Axeke pîroz û liser aborîyê merkezi, ew navçe û bajar Wêranşar. Tim wêran bûye, dîrok ji sûmere dest pê dibê. Berî sûmere Gel liwir jîyan búye. Uygartîye Mezrabotan her tim li pêş bûye û yek mîneye. Xanîyê ji kevir û herîyê ku ava bûne kevnarin.
..Cîyê binerdkî, şikeft , aletê ji zîv çêbûne wê didina nasan. Berkerê jine, zaroke hatine dîtin. Di wextê Sûmer, Hitît, Asur, jêre gotine, Tîlla, Tella, Tîllî, Roma gotine constantîna, di dewra oldarîyêde Tell, Mevzelaht, Telmevzen, Telmuzîn, Tîlmuz, orenşehîr. Qralê Lîdya qrezes rêvebertî kirîye. P.M.’dê 623’de Ganem dagirker kirîye. 1516’de osmanîye, 12 burç 2 cîyê nahtorî û kelha wê dîrokîne. Jibon merkezî û aborkâre, xeta reş tim liser şer daye meşandin. Lê her tim xwe parastîyeWarê pîroz û xwedî dîrok, cîranê bajarê pêxembere. Wextekî bi koma Ruhayê hatîye girêdan. 1918’de Engilîz, 1919’de Fransî dagirger kirine. 11/4/1923’de fermî búye navçe. 1095’de ketîye destê Artukîye, piştî 6 sale, qontê Ruha ên yekem Bolvadîn sitandîye. P.M.’dê 1090 de bi qralê qûdús ve búye.
..Îmaddûdîn Zengî 1127’de ji xaçlîye sitandîye. Di belgene de jêre gotine Serux ev bi Îbrahîm pêxember ve girêdayîye. Bavê wî Azer, kàlê wî Nahor navê bavê wîye. Ji saraç Suruç derketîye ewe navçeye Pîrsûs. Sûmer û Aqade gotine Batna. Îskît û Asure Sûmer û Aqade jê derxistine. Împaratorê Roma Qonstantîn P.M.’dê 35 salîde bi Ruha ve daye girêdan. Jibon ku cîkî kevnare liser kevirê reş beykerê şêre çêkirine ew li gundêkî Rojava Rislankevirin. Şêx mesleme Bîn Name 466’de ji xaçlîye sitandîye. Tîmur jî Wextekî îstîla kirîye. Di 1517’de dahîlî Osmanî bûye. .Jibon ku kevnar û bàlkêş bûye xeta reş tim liser şer kirîye. Wextekî newal û mîne çem búye, lê di gava yekemde dîrokî bûye, warê pêxembere û qewmê Gutî û Med. Ewe navê wê pire reşe û navnîşane wê kevirê reşe. Wextekî weke gund bi Ruha ve búye. 6’ê heyva semawerzê 2012 ‘de bûye navçe.Amed û Ruha bi hevre didê girêdan. Temenê vê pirê 150’200 sale. B.M.’dê 9000 salde ye. Ebla, Aqqad, Sûmer, Babîl, Hîtît, Hurî, Mîtannî, Aramî, Asur, Pers, Makedon Roma, Bîzans, û dewre oldarî dîtîye .
..Çîya, şikeftê wê dîrokîne livir gelek nîşan hene. Wextekî bûye merkeze mesîrê, Pagnon, segalin şolànê pêk anîne liser kevire hatîye pêk anîn. 1051’de Muradê çar yem liwir bûye mêvan. Şazelî şêx, Kàlê Elî bi waqif bûye .Zayî û baxçê hinarê wê bâlkêşîne. Xeta reş û zordarê mîne Fîrawûn tim liser şer û lîstik pêk anîne, lê wê rengîne xwe winda nekirîye. Bê deng û xwedî dîroke kevnar. Şer, pevçûn, projê xeta reş tim berdewam bûne. Dîroke wê 4000 sal û diçê heta dewra neolîtîkê. 1926’de navê xwe wek Hîlwan sitandîye. 1820’de Hacî Musa, bi navê dîtir aşîrete seymen weke Kûrd, ji gundê Hoşîn penaber bûne û Curnê Reş ava bûye.
..Ji kevirê dîbek ên reş, navê wê bûye Curnê Reş. Navê dîtir Bàlki ye. Wextekî wêran bûye. Gelek mirovê ku bi ole Hoşîn ve girêdayî zanist derketine. Di nav Gelde jêre dibêjin Pala Gir. Xwedî deşteke û axeke pîroze. Di qernê dema nehade şer liser pêk búne, lè tim xwe parastîye. Liser warê aborîyê maldar û xwedî Dîroke kevnar, lê mîne xezale di xewde tim bê denge. Ew bajare navê wê Dîlok’e.Dema komare Frîgye ava bûye, qralîyete Hîtît hilweşaye. Di vê demêde Dîlok búye merkeze komartîye Hîtît. Piştre komare Asur sitandîye. B.M.’dê 850’de .Di 612’de dibin himbêze Asur de maye. Di warê kultir û medenîyetê de gelekî maldare. Paleolîtîk, qalqolotîk , zîv, Hîtît, Hurrî, Mîtannî, Asur, pers, Îskenderê mezin, qralîyete salevqos, Roma, Bîzans , Selçuk, Memluk, Dulqadir, osmanî hwd belge hebûne.
..Jibon ku rêçke hevrîşim di navde derbas dibê weke qonaxe mirove. Dîroke wê ser girêdanê Duluke kevn û kelha heyîye. Di dewra Xaçlî de gotine Hantep. 1151’de Selçuk, 1157’de qiliçaslan, 1183’de Firat derbas kirîye, bajar sitandîye. 1227’de Baybars, 1400’de Tîmur, 1516’de osmanî sitandine. 1818 ‘de -2819’de bûye navçe. 8’ê sibatè 1922’de xelate gazî girtîye. Jibon tim maldar û hêjaye xeta reş liser şer derxistîye.
..1182 hûkmê Zengîye dawî bûye. Wextekî weke merkez pêk hatîye. Salîh Necmeddîn 1236’de ji Harezm’mîyere hiştîye. 1241 ‘de Melîk Nasir Salahaddîn feteh kirîye. Hûkmê Eyyûbîye 75’sale berdewam kirîye. Jibon ku stratêjîke, xeta reş tim ser projê xwe pêk anîne.Axeke pîroz û xemdar, tim brîndar û bi nalîn ,navê sîtamrat, Xelfetî. Liser tim şer û dagirkerî pêk hatîye. B.M.’de 855’de qralê Asus sê yem Salmanassar navekî wê lê kirîye. Yewnan jêre gotine Urîma, sûryane gotine Qal’a Rhomeyta, deme Erebe dagirker kirine Qal’at-ûl Rum gotine.
..1280’de Memluke sitandine. 1954’de bûye navçe. Gelek jê dibin avê de maye. B.M.’dê 2000 sal de Hitît, Asur, girtine. B.M.’dê 612 ‘de Med sitandine, piştre Pes. Piştî mirine Eskender Seleuqos bûne xwedî. P.M.640 ‘de Ereb, 661’de Ermen, 750’de Abbasî dagirker kirine. 1071’de Selçuk, 1087’de Eyyûbî, 1517’de ketîye destê Osmanîye. Jibon xwedî axeke hêjaye, xeta reş tim liser proje dane meşandin. .Navçeke nû, xwedì hêzeke mezin. Jibon gelek pêxembere bûye xizmetkàr, bûye qonaxe medrnîyetê. Lê ji gelek îmkane mahrûm maye. Dema gund bûye, 2012 ‘de bûye navçe. Di nav navçeyê Ruhade a gelek xwedì însan ewe. Dema ku derbas bûye, liser wê û serdorê tim şer û pevçûn pêk hatine.
..Dema bûye navçe berbi jîyaneke nû de jîyan berdewam bûye. Ewjî mîne serdorê her tim dagirker bûye, girkê navikê mîne sembole wêye. Demeke dirêj mîne çoleke beyar ezîyet kişandìye. Piştî bûye navçe, gelek şaxê xizmetkàr bûne lê ava bûne, şaredar û hwd. Lê liser modernîtê hên jî kemasî hene. Di dewre Med búye qonaxe heqîqete xwe. Her dem xeta reş liser proje pêk anîne ewe warê Gutî û Med navê wê dibêjin Xelîlîye, ji navê Hz.Îbrahîm Xelîl îlhame xwe girtîye.Merkeze aborîyê û îlîm, xwedîyê dîroke kevnar û warê pêxembere axke pîroz meskenê Gutîye. Cîyê herî dîrokî ewe Haran. B.M.’dê 2000 sal hebûye. Navê wê Ebladabuluran B.M.’dê 2250 sal nivîsê bizmarî liser tablêta aşîkàr búye. Merkeze yekem bûye li cîhanê û zanegeha yekeme, zanengeha Haran.îlmkârê mîne Îbnî Teymîyye û alimê mîne Battanî lê derketine. Li girkê xwelî û Marîde tablêtê derketine nav Harran, Har-ra-na, anjî Ha-ra-na. Di zimanê Aqad û Sûmer de geran, kerwan’e. Dibê Haran.Di belgene dîtirde rêçkê hevqut, germe bi hêz. Di Tevrat de Haran derbas dibê.
..Dîrokvan Îbn-î Şeddat dibêjê berî ku Hz.Îbrahîm biçê Felîstînê, liwir jîyan kirîye. Jibon vê minasebetê dibê warê Îbrahîm. Liwir xanî heye, mescîd, kevirê ku lê pàl daye heye. Qewmê Hz.Nuh Sabîîye lê hebûne, dema xela pêk hatîye jîyane xwe ji dest dane. Dewre zengîye û Eyyûbîye hatîye ser xwe. Eşîre Bedewîye piştre hatine. Di warê felsefêde li cîhanê Cîyê sê yem búye. 1518’de gundekî 280 kes búye hoyûk, mabede sîn, surê wê, kelha wê, camîye mezin wê didine xemilandin. Xeta reş û zordarê mîne Nemrûd tim liser proje dane meşandin, lê tim xwe parastîye. Ji gund bûnê búye bajarê mezin. Dîse vegerîye navçe bûnê. Axke sor û bajarê kevnar.Tim liser şer bûye. Warê zanist û îlkâr û alime. Ewe Siverek, Girê sor. 1923’de bûye bajarê mezin, 1926’de bûye navçe û Warê egîde tê nasan. Cîranê çemê Firat û çîyayê qaraca. Dîroke wê diçê dewre Sûmer û Asur. Li serdore Kelehe xwe ava bûye.
..Împaratorê Bîzans Du yem kelha wê nû kirîye. Ereb, Îran, Bîzans dagirker kirîye. Halid bîn welîd wê kirîye merkeze eyaletî. 1400’de Temûr zerar dayîyê. Misir 1426, Aqqoyun 1451, ketîye destê Îranîye. 1517’de osmanî, mîne gûhertine Dîroke wê navê wê jî tim hatîye gûhertin. Xwedî 5000 salî Dîroke. Kînaba, surk, sevavorah, sevarak, sevaverek, senaberek, sîbabarqa, siqlis,sûveyda, serrek, senn. Asur, Med, Etî, Hurrî, Mîtanî, hikúmdar bûnê. Jibon ku warekî bâlkêşe, xeta reş tim liser lîstik kirine û gelek zanist qetil kirine. Mîne sîyasetmedarê zane û dilovan, netewperwer, Ferît Dirêj (uzun)parezer Faîq Bucaq. Lê ew her tim liber xwe daye. Xwedî dîrokeke kevnar û her tim bûye meydane şer. Axeke pîroz û liser aborîyê merkezi, ew navçe û bajar Wêranşar. Tim wêran bûye, dîrok ji sûmere dest pê dibê. Berî sûmere Gel liwir jîyan búye. Uygartîye Mezrabotan her tim li pêş bûye û yek mîneye. Xanîyê ji kevir û herîyê ku ava bûne kevnarin.
..Cîyê binerdkî, şikeft , aletê ji zîv çêbûne wê didina nasan. Berkerê jine, zaroke hatine dîtin. Di wextê Sûmer, Hitît, Asur, jêre gotine, Tîlla, Tella, Tîllî, Roma gotine constantîna, di dewra oldarîyêde Tell, Mevzelaht, Telmevzen, Telmuzîn, Tîlmuz, orenşehîr. Qralê Lîdya qrezes rêvebertî kirîye. P.M.’dê 623’de Ganem dagirker kirîye. 1516’de osmanîye, 12 burç 2 cîyê nahtorî û kelha wê dîrokîne. Jibon merkezî û aborkâre, xeta reş tim liser şer daye meşandin. Lê her tim xwe parastîyeWarê pîroz û xwedî dîrok, cîranê bajarê pêxembere. Wextekî bi koma Ruhayê hatîye girêdan. 1918’de Engilîz, 1919’de Fransî dagirger kirine. 11/4/1923’de fermî búye navçe. 1095’de ketîye destê Artukîye, piştî 6 sale, qontê Ruha ên yekem Bolvadîn sitandîye. P.M.’dê 1090 de bi qralê qûdús ve búye.
..Îmaddûdîn Zengî 1127’de ji xaçlîye sitandîye. Di belgene de jêre gotine Serux ev bi Îbrahîm pêxember ve girêdayîye. Bavê wî Azer, kàlê wî Nahor navê bavê wîye. Ji saraç Suruç derketîye ewe navçeye Pîrsûs. Sûmer û Aqade gotine Batna. Îskît û Asure Sûmer û Aqade jê derxistine. Împaratorê Roma Qonstantîn P.M.’dê 35 salîde bi Ruha ve daye girêdan. Jibon ku cîkî kevnare liser kevirê reş beykerê şêre çêkirine ew li gundêkî Rojava Rislankevirin. Şêx mesleme Bîn Name 466’de ji xaçlîye sitandîye. Tîmur jî Wextekî îstîla kirîye. Di 1517’de dahîlî Osmanî bûye. .Jibon ku kevnar û bàlkêş bûye xeta reş tim liser şer kirîye. Wextekî newal û mîne çem búye, lê di gava yekemde dîrokî bûye, warê pêxembere û qewmê Gutî û Med. Ewe navê wê pire reşe û navnîşane wê kevirê reşe. Wextekî weke gund bi Ruha ve búye. 6’ê heyva semawerzê 2012 ‘de bûye navçe.Amed û Ruha bi hevre didê girêdan. Temenê vê pirê 150’200 sale. B.M.’dê 9000 salde ye. Ebla, Aqqad, Sûmer, Babîl, Hîtît, Hurî, Mîtannî, Aramî, Asur, Pers, Makedon Roma, Bîzans, û dewre oldarî dîtîye .
..Çîya, şikeftê wê dîrokîne livir gelek nîşan hene. Wextekî bûye merkeze mesîrê, Pagnon, segalin şolànê pêk anîne liser kevire hatîye pêk anîn. 1051’de Muradê çar yem liwir bûye mêvan. Şazelî şêx, Kàlê Elî bi waqif bûye .Zayî û baxçê hinarê wê bâlkêşîne. Xeta reş û zordarê mîne Fîrawûn tim liser şer û lîstik pêk anîne, lê wê rengîne xwe winda nekirîye. Bê deng û xwedî dîroke kevnar. Şer, pevçûn, projê xeta reş tim berdewam bûne. Dîroke wê 4000 sal û diçê heta dewra neolîtîkê. 1926’de navê xwe wek Hîlwan sitandîye. 1820’de Hacî Musa, bi navê dîtir aşîrete seymen weke Kûrd, ji gundê Hoşîn penaber bûne û Curnê Reş ava bûye.
..Ji kevirê dîbek ên reş, navê wê bûye Curnê Reş. Navê dîtir Bàlki ye. Wextekî wêran bûye. Gelek mirovê ku bi ole Hoşîn ve girêdayî zanist derketine. Di nav Gelde jêre dibêjin Pala Gir. Xwedî deşteke û axeke pîroze. Di qernê dema nehade şer liser pêk búne, lè tim xwe parastîye. Liser warê aborîyê maldar û xwedî Dîroke kevnar, lê mîne xezale di xewde tim bê denge. Ew bajare navê wê Dîlok’e.Dema komare Frîgye ava bûye, qralîyete Hîtît hilweşaye. Di vê demêde Dîlok búye merkeze komartîye Hîtît. Piştre komare Asur sitandîye. B.M.’dê 850’de .Di 612’de dibin himbêze Asur de maye. Di warê kultir û medenîyetê de gelekî maldare. Paleolîtîk, qalqolotîk , zîv, Hîtît, Hurrî, Mîtannî, Asur, pers, Îskenderê mezin, qralîyete salevqos, Roma, Bîzans , Selçuk, Memluk, Dulqadir, osmanî hwd belge hebûne.
..Jibon ku rêçke hevrîşim di navde derbas dibê weke qonaxe mirove. Dîroke wê ser girêdanê Duluke kevn û kelha heyîye. Di dewra Xaçlî de gotine Hantep. 1151’de Selçuk, 1157’de qiliçaslan, 1183’de Firat derbas kirîye, bajar sitandîye. 1227’de Baybars, 1400’de Tîmur, 1516’de osmanî sitandine. 1818 ‘de -2819’de bûye navçe. 8’ê sibatè 1922’de xelate gazî girtîye. Jibon tim maldar û hêjaye xeta reş liser şer derxistîye.
Berdewame…..
