Roman: Min dît û nabêjim

Silêman Çakir

Kevnar û xwedî dîrokeke dirêje, ew ware dibêjin Mazgêrd cîkî kevnare. Dîroke wè diçê heta dewra zîv. B.M.’dê 2200 Hurrî, B.M.’dê 1375 -1335 Hitit, búne xwedî, piştre Urartu. B.M.’dê 560’de Med sitandine. B.M.’dê 550’de pers. B.M’dê 334-332 Makedone sitandîye. Heta 1071 tim dest gûhertîye. 1473’de ketîye destê Osmanîye 1520 bûye direfş. 1886’de bi Xarpêt ve hatîye girêdan. 1946’de bûye navçeye Dêrsim û wek îro berdewame. Xeta reş a navdewletî tim liser şer pêk anîye . Navçe û Du nav. Qîsle, an jî dêre sor. 1876’de bûye Navçe. 1936’de bi Dèrsim ve hatîye girêdan. P.M.’dê 500-600 salde ketîye bin himbêze Bîzans. Cîyê merkezî bûye .1911’de navê wê hatîye gûhertin, bûye Nazîmîye. Serdor û jî alîyê dîrokê ve kevnar û girînge û maldare. Jibon ku çîye, av li dora wê pir bûye, ji jîyanêre bàlkêş hatîye, şer gelek liser pêk hatine û xeta reş jibon xwe girînk dîtîye. Ji gundekî delal, bûye navçe û nav dema Pulur bûye, xistine Ovacık. Demekê bi çerkes navçêyê hatîye girêdan. 1957’de bûye navçe. 1995’de bi búkereş ve hatîye girêdan. Ên ku di gava yekemde hatine wêdê liser wa lîkolîn nebûye. Di 639’de qewmê Îslamî kirine merkez. Piştî 1071’de qewmê Tirk bi cîh bûye.

..1514’de ketîye destê osmanîye, 1936’de bi Dêrsim ve bûye. Gundê Pulur bûye navçeye Ovacık. Çîyayê Mercan, Bimarî, qonaxanivîs, serdora wê de deşta zarenîk, ava Munzur ava sorayî, ava Mercan, çemê aş, çemê qodî wê rengîn dikin. Her tim xetê reş û dagirger liser proje dane meşandin.

Ji gund bûye navçeyeke kevnar û dîrok girîng. Di 1916’de bi Dêrsim ve hatîye girêdan. 1937’de bi Xarpêt bûye. Ji Xarpêt bi rêvebirve bûye. Awil Hîtîttîye serkêştî kirine. Piştre B.M.dê di qernê vıı yemde Med bûne serkêş. B.M.dê di qernê vı yemde pers, Eskenderê mezin Pêrtag bi qralîyete Makedonya ve daye girêdan. Bûye merkeze Bezirgantîye nav Gelan.

..Piştre ketîye destê Bîzanssîye. Heta dewra Osmanîye weke merkeze aborîyê berdewam búye. Navê xwe ji berkerê cûkekî sitandîye. Cûkê reş. Di wê demêde bûye merkeze perwerde búnê. Şaredar di 1885 de ava bûye. Kelha wê rengîn, bâlkêş û dîrokîye. Jibon ku bâlkêş búye xetê dagiger ên leşkerî û xeta reş tim liser şer pêk anîne. Lê ew her tim weke xwe mayê.

Navçeyeke dilgiran Pîlemûrîye. 1514’de ketîye bin himbêze Osmanîye. BU. M,dê bi 700 salîde Med hikûmdar bûne. 1917′ de li Erzîngan levhatin pêk hatîye, leşkerê Rus 17/12 /1927’de jê derketîye. BU. M.’dê 2200 de saburru, (Hurrî )bûne serkêş. Di dewra zîv heta dewre kevir sê medenîyet kultir, çand jîyan kirine.

..Dema ku li Keban lîkolîn bûye tablet hatine dîtin, nivîse bizmare keşif bûye Îşuva evder biwî hatîye nasan. Hîtît B.M.’dê qernê 5 ‘yem de, Med B.M.’dê di qernê 5-3 ‘de hikûm kirine. Pers berdewam kirine. B.M’dê 332’de feteh kirîye. Qabadoqya qrallîyetî de ava bûye

P.M.’dê 395’de Roma dagiger kirîye. Roma u part şer kirdeine, liser. 395’de Roma parçe bûye. 639’de Ereb dagiger kirine. 1936’de bi Derim ve girêdane .Her xetê leşkerî u xeta reş proje liser dane meşandin ..

Bajarê kevnar û bê denge. Her wext ketîye metirsîyê. Gelek caran şewitîye û talan bûye. Kî hatîye ligor xwe navek lê kirîye. Sebaste, sîpas, megalopolîs, kàbîre, Dîaspolîs, Talurs, Danîşment, Eyaletî Rum, sîvas, navê sîwas ji sîpastan tê, Sêwaz.

..Liwir sê av hene, yek jibon şikire Xwada, yek jibon qedrê bav û dayîke, yek jibon hizkirine zaroke. Dîroke nivîskî diçê B.M.’dê 2000 salî û bi dewre Hîtît dest pê dibê. Qalqolotîk dewr B.M.’dê 5000-3000 sale, dewre zîv a yekem B.M.’dê bi 3000-2000 sale. Bi cîh kirine mirove 2600’2000 salîye .sargon B.M.’dê 710 salde hatîye Sêwaz ‘ê. Piştî 1472 û wextekî pêde ketîye bin himbêze Osmaniye de. Xetê reş û dagiger tim liser şer kirine, xerakirine, şewitandine, lê wê ji hebûne xwe rû nedaye.

Qolhîsar 1933’de bûye navçe û bi bajarê Sêwaz ve hatîye girêdan. Xwedî dîrokeke kevnare. Gelek nav lê bûne. Qoloneîa, Qule -Hîsar, qoyulu Hîsar, di dewra Pantus ketîye bin himbêze împeretore Rum’de. Piştre dahîlî Osmanî bûye. Wextekî gelek kêm ketîye, dîse bûye navçe .Hêzê reş û dagirger tim liser şer kirine. Navçeke bâlkêş û mîne xerîbekî bê deng, ewe Bîlekàn. Cîyê lê ava bûye serê mêrgêye. Navê wê Bulahîye búye. Piştre xistine Andiryas. Warekî kevnar, dîroke wê diçê heta dewra sifir.Ji dewra Med, Roma, Bîzans,Selçuk kelhê ku ava bûne dews mane. Deşta bajarê av weke deşta aqşar tê fahm kirin. Navê di 1865 de heye, 1933 de bûye navçe. Xeta reş û ên dagiger tim liser şer kirine. Ji gund bûn búye bajarê girîng û dil keder. Ji kerbê zordarîye tim brîndare, ewe navçeye Qoçgirî, piştre navê xistine Zara.1398′ de ketîye bin hikmê Osmanîye. 1520’de 261 malbat bûye. 1871’ de bi Sèwaz va hatîye girêdan. Şêx Mezruban jibon ku dahîlî oldarîyê bibê gelek ser sekinîye. Herba çîyayê kose liwir pêk hatîye. 1243’de, dahîlî komara qadî Burhaneddìn bûye. Ava kirine dewra wê diçê dewra qalqalotîkê. B.M.’dê diçê 2600’î. B.M.’dê 2000-1000 salîde împeretore Hîtît. B.M.’dê 1000-900 salîde Urartu, B.M.’dê 700-650’de Kîmer, B.M.’dê 585’de Med, B.M.’dê 350’de pers, piştre Roma bûne sekêş, 395’de Roma bûye du (2)parçe, 1080’de dahîlî beglige Danişmendîye bûye, di dewrane de ji zara re gotine Gazzara. Şaradarîye wê 1871 de ava bûye, xeta reş û ên dagirgerê leşkerî tim liser şer kirine, lê ew tim xwe parastîye. Navê wê gelen caran gûhertine. Dil giran û şêrîne. 1890-2891’de gelek qewm penaber bûne û liwir bi cìh bûne. Komarê bi zanebûn Gelê wê penaber kirîye. Di wext de Hîtît, pers, Eskender, Roma, Bîzans , Ereb dagirger kirine. 1075’de Danîşmentlî, 1174’de Selçuk, 1243’de û piştre Moğol, 1340’de Eratna, beglike wa, 1381-1398’de qadî Burhaneddîn, piştre osmanîye hikûm kirine.

..1877-1878 ‘de herba Rus-osmanîye, di wê demê de Kâmîlava xurt bûye. Serdora wê gelekî daristanîye, 1877-1878’de Gel penaber bûye. 1378’de gelek mihacir hatine wir. Penaberbûne Du yem di 1911-1912’de bûye. 1911’de navê wèyî Hamîabdal kirine Ûmranîye, piştre di 1948’de kirine ÎmranlÎmranlî, jibon ku maldar û dîrok kevnare tim xeta reş û ên dagirger şer liser derxistine û Gelê wê penaber búye, lê wê xwe parastîye.

Warekî bi qedereke xerab dewran derbas dikê. Gelo li çend welate navê bajara gelek car hatine gûhertin. ?Yek jiwa Hafîk’e. 1873’de navê wê qoçhîsar bûye. 1926’de navê wêyî kevin , weke Hafîk bi nav bûye.

..Herêmeke merkezî bûye heta dewra Selçuk û Osmanîye berdewam bûye. 1970-1980’ de Gel gelekî penaber búye. Ji alîyê binerdkîde gelekî maldara, manganez, kils, dir hwd gelekî hene. 1230’de Selçuk û Moxol herb kirine. Dîrokzanist Îbn-î Bîbî bahse kelha wê kirîye 1071’de Bonemûs Dîyojen êsîr ketîye. 1075-1143’de ketîye destê Danîşmentîye de. Heta 1873’de Gund bûye. 1408’de dahîlî Osmanî bûye. Bajarê girîng û jibon ku bàlkêş búye xeta reş û xetê leşkerî ên dagiger tim liser proje dane meşandin.

Herême balkêş, gundekî kevnar, piştre bûye navçe, dema gund bûye qonaxe hêzê leşkerî. Navê wêyî Kevin xana nû, piştre xistine Stêrke dest. 1650-1874’de qurçik bûye. Bi sêwas ve girêdane. 1875’de búye navçe. Çîyayê wêyî bilind, Çîyayê Stêrke.

..1639’de xan’ek, hemam u camîyek ava búye, 1075’de búye cîyê jîyanê. Navê xwe ji Çîyayê stêrk sitandîye. Hoyûke malgirk dîrokîye. BU. M.’dê 4500 salîye, qalqolîtîk, dewre zîv, Hîtît, Frîg, Med, pers, Makedon qralîyetî, Helenîstîk, Roma, Bîzans, heta dewre osmanî berdewam búye. Her tim cîyê derbasîyê bûye, ewe navçeye Norxan’e. Jibon ku dîrok kevnare u qonaxe kerwane bûye, xeta reş û ên dagiger tim liser proje dane meşandin. Lê tim xwe patastîye.

1867’de bi navê Tenos bûye navçe. 1873’de şaredar ava bûye. Ji dewra Neolîtîk gelek alet hatine dîtin, Di dewra Neolîtîkê de ava bûye. B.M.’dê 1200’de Hîtît hikûmdar bûne. Piştre ketîye destê komara a ciwan Hîtît B.M.’dê di qernê heft (7)yemde ketîye bin himbèze Asur.

..B.M.’dê 695’de Kîmmere wêran kirine. Piştre ketîye destê Medde de.Piştre perse dagiger kirine. B.M.’dê 332’de Arîaretesê yekem qralîyete Makedon ava kirîye. Pontos û Evpator liser şer kirine , dest daye guhertin. B.M.’dê sed salîde. B.M.’dê 17 salde Roma bûne hikûmdar. Jibon ku stratêjîke xeta reş û hêzê dagiger liser şer kirine. Lê ew şarqişle maye.

Wextekî weke melbentekê bi navçeye şarqişle ve girêdayî maye .1953’de bûye navçe. Jibon ku lîkolîneke grîng liser nebûye, ava kirine wê kengîye dîyar nebûye. Li çepnîyê camî, qebr, kebir ku hene liser kitêbe nivîs dîyar bûne, agahdarî liser didin. Wextekî Ermene jîyan kirine. Ji fesadîye Rus’a serhildan pêk hatine.

..Teşqelê ku çêbúne, jiwan minasebeta Gel penaber búye. Navê xwe ji pire kemer spî sitandîye, hinek gotine ji Gamaraktan sitandîye. Mirovê ku penaberî Arjantîn bûne navê Gemerek li cîyê kàrê xwe kirine. Li Erîvan navê cîkî Norgamarak’e, çîyayê wê , çîyayê şur, çîyayê kevirê çeqmaq, çîyayè kevirê ga, çîyayê Hinzir, çîyayê kevirê hingiv, çîyayê kevirê rovî wê rengîn dikin. Jibon ku kevnar u madara, xeta reş, ên dagirger tim liser tim proje dane meşandin, lê ew tim liser hebûne xwe maye.

Navê dîrokî, Ezbîder búye, Ezbîdere jor û an jêr. 1071’de dahîlî Osmanî bûye. 1860’de bûye qurniçke navçeye bajarê av. 1932’de teşkîlate şaradarîyê ava bûye. Şaradare neha 1958’de ava bûye. Navê wê di 1962’de hatîye gûhertin, kirine Aqinci. 1990’de ji bajarê avê cûda bûye. Navçeyeke kevnar û dîrokî bûye. Jibon ku hêja û maldar búye, xeta reş û xetê leşkerî ên dagiger tim liser şer kirine. Gelek qewmê penaber hatine liwir jîyan kirine, lê wè hebûne xwe parastîye. Gihiştî, dema kerwan hatine wir, gotine em gihiştin armanca xwe dibêjin navê wê jivir tê  (Ulaş). Liser lîkolîneke girîng nebûye. Dîroke wê kevnar û kûre.1968’de şaredarî hatîye danîn. 1991’de bûye navçe. Ew gundekî dîrokî bûye. Liser rêçkâ Meletîye.

..Rêçkâ trên û cîyê seknê lê heye. Deşta wê rast û zayîye. Ava wê ji kanîye pênç  (5)çav tê. 11Golê wê hene. Ji dewra Roma û dewra navîn belge hatine dîtin. Li serdora çemê qirikê û girkê sor hoyúk wê didina nasan ku kevnar dîroke. Her wext xeta reş û ên dagiger liser lîstik kirine.

Liser mîne fermanê tim şer pêk hatîye. Ew navçeye ku navê dîrokî Epsile ye. Piştre navê wê guhertine xistine Doxanşar  (Tozan). 1870’de bi sêwas ve bûye. 1872’de Hafîk ve, 1906’de Reşadîye ve, 1970’de nîvnavçeye, 1990’de bûye navçe.Ji cîyê kevnare. Navê xweyî awil di dewra Bizans girtîye. Piştre Danîşment bûne hikûmdar. Piştre Burhaneddîn hatîye serî. 1399’de osmanî, di dewra Bizans gelek herb liser bûne. Dewsê kelehe hene. Perê zîv, aletê herbê hatine dîtin. Kelha qozlu, oqçulu, Alazli, Doxanşar Kelha wê bûye serkêş. Fìgurê liser kevirê reş dîrokîne. Hîtît u Roma serkêştî kirine, liser Du kevire mîne kursîye li Rojhelat meyze dikin kevirkolan hene. 1424’de dahîlî Osmanî bûye. Xetê reş u dagiger tim liser şer kirine.