Kultur

Min dît û nabêjim (Roman)

Silêman Çakir

Di kêlekâ sînor û cîranê Komare Îran, di dilê zozande û Mezrabotane jorde, her tim li himberî zordarîyê xwe parastîye, ewe navçeye Mahmudîye (Saray).Kelha Şînalîç xwe didê nasan ku Dîrokîye. Sarniç û Kelha wê ji dewra Urartu ve ye. Weneyê ji ser kevire B.M.6000 salîne .
..1990’de bûye navçe. 1869’de bi navê Mahmudîye hatîye ava kirin. Şerê Urartu û Asur B.M.’dê heta qernê ıx’yem de berdewam bûye. Hurrî li heremê hakîm bûne. Merkeze Hurrîye û Mîtanîye zayif bûye û wek beglike berdewam bûye. Urartu qrali ên yekem Sandur komar ava kirîye. Piştî Urartuye, Îskît, Med, pers bûne hakîm. Di her wextîde xeta reş proje liser Mahmudîye û heremê dane meşandin. Mîne baxçê behiştê, xwedî mêrg û dîroke. Ewe warê Med û Gutî, navê wê Mîksê’ye. (Baxçesaray,demekê jêre gotine Mûkûs. Merkezî. Dîroke wê diçê ıv ‘sedsalîye. Kelha Eskender dîrokî hên dimînê. Hz.Omer feteh kirîye wextekî. 1064’de Melîkşah dagirker kirîye .2548’de Eyyûbîye hûkûm kirine .Mîr Mûhammed piştî 8’salê zîndanê hatîye Mûkûs’ê .Medrese Mîr Hesen dîrokî ye. 1987’de bûye navçe. 977’de Moqs prensî, Bîzans Împeretore û Bas bi qralîyete Vaspurokàn re şer kirine. 1539’de, K.S.S.Feteh kirîye. 1548 ‘de ketîye bin himbêze Osmanî de.
..Navçeke mezin, rêçke dîrokî di navde derbas dibê. Ewe navçeye Payîzawa. B.B.Î. de ıv’hezar salve heye. Hoyûke Êremêr,şikeftê li gundê put, dîrokî û bâlkêşin. Di 1936’de bûye navçe, Payîzawa. Navê xwe ji kânîye girkê Faqî Musa standîye. Baraja zernek, 1991 ‘de ava bûye. Dîroke wê B.M. de 15000-8000 salîye. Şikefte keçike nawişbúne wê didine nasan. Ji dewre qalqolîtîk ve çanda wê berdewame. Belgê Asur didine nasan ku beglikê Naîrî hebûne. B.M.’dê di vı salde , Îskit, Med hûkûm dar bûne. Di 1243’de moxola dagirker kirine. Bi alîkàrîye Îdrìs-î Bîdlîsî ketîye bin himbêze Osmanîyede. Ewlîye Çelebî di xvıı’salde bahse kelha hoşap û hikûmete Mahmudî dikê. Şerefname di 1597’de hatîye nivîsandin û li ser begê Mahmudî nasanbûnê didê. Kevirê Gewrî Bihirî, wenê li ser kevirê Gewrî Bihirî ,kelha zernek, manastire Marînos tev dîroke wê didine nasan .Xeta reş tim bi zanebûn û bi rengîtî liser va navçeyê Dîrokî dane meşandin, jibon ku Gel perîşan û penaber bibê. Lê xweş bi serneketîye. .Warekî kevnar û zozanî. Di 1830’de bûye nîvnavçe, ew bajare navê dîrokî şax’e. Wextekî dibin himbêze derebeylikê heremê de maye. Şaxî 1865’de bûye navçe. Di wê demêde gotine şîtaq. 645’de ava bûye Bîzanse dagirker kirîye. 1071’de dîse feth kirine. 1100’de bi komare sokmenî ve hatîye girêdan. 1243’de Moğol hicûm berdane ser. 1350’de safewîye ìşgal kirîye. 1548’de bi osmanî ve hatîye girêdan. 1914-1915 ‘de Ruse dagirker kirîye. Sisê kemerê pire, çemê Morduz, mêrge alanîye, wenê liser kevire ên dare ji dîroke wê mane. Çemê horqan, kanîsipî wê di xemilênin.
..Ewe bajarê Westan, dîroke wê B.M.bi 5 hezar sale berdewame. 1071 ‘de dahîlî osmanîye bûye. Wextekî bi sancaxe Wanê ve hatîye girêdan. 1914’de Rus ketinê. 1027’de ava bûye. B.M.’dê di 8-9’de Urartu, B.M.’5 hezar salde Sumer, piştî Mîladê 639’de Hz.omer ketîye xeta îslamî. Di dewra Mîr Îzzeddîn maldar bûye. Ji dewra Urartu hişet keleh heye. 1308’de dahîlî Osmanîye bûye. 31 Adar 1918’de ji Rusa xilas bûye 1987’de bûye navçe. Navê xwe ji çîyayê Artos sitandîye. Çîroke Aqdamar bi navê vestan ve girêdayîye. B.M.’dê vı salde Med’e komare Urartu têk birine. Celme xatun kûmbete wê hên heye. Westan wek nav Kurdîye. Xeta reş tim liser lîstikê xwe didê meşandin.Warê Med û qonaxe pêxembere 1984 ‘de gotine şan bi ser navê wê vekirine. B.M.’de 600.000 sal dîroke wê berdewam bûye. Heta dewre paleolîtîk, Epîpaleolîtîk, neolîtîke. Enoch=Hermes =Îdrîs pêxembere, Uhnud, dibêjin yek mirove. 180 bajar ava kirine , yek jiwa Urhaî, orhay, Urfa (Ruha )ye. Berî tufane Nuh ava bûye. Di dema tufanêde zerar dîtîye. Dema Nemrut sê bajar ava kirine, yek jiwa Ruhaye. Ermenê Aramî ev nav lê kirine.
..Hellene jêre gotine Edesse. Ava wê zahfe. Eskender B.M.’dê 323-331 ‘de zapt kirîye. Orshoene qralîyet ava bûye. Roma qrallê wê dîyar kirine. Hz.Omer jî hatîye Ruhayê. Xelîfetîye Muavîye 660-680 ‘e bWarekî bi bereket û navdar. Cîyê ku Hz.Adem, Hz. Îbrahîm ku hatîye Dinyayê. Hz.Îbrahîm Xelîl avêtine nav agir.Hz. Lût, Hz. Îshaq, Hz. Yaqup, Hz. Yusif, Hz. Eyyub, Hz. Elyesa, Hz. Şu’ayb, Hz. Musa, Hz. Îsa jibon ku livir jîyan kirine, jère dibêjin bajarê pèxembere. Ewlîye Çelebî 1640 ‘de dema hatîye Ruha gotîye Xwada berekete Hz.Îbrahîm Xelîl daye Gelê vî bajarî.
..Babîl, Hurrî , Mîtannî, Aramî, Asur, keldanî, Med, pers, Mekedon, qralîyet ava kirine. Eskender, selevqos, parth qralîyet ava bûye. 1087’de dewre Selçuk, 1517’de dahîlî Osmanî bûye. 1930’de protokole Halep sînorê wê û ên surîye dîyar bûye. Di dewre pêşî û a navî bûye merkeze medenîyetê. Deşta mezin li milê Başûr’ê Ruha ye Berkerê gole masîye ji 13500 salîye. Xeta reş û a nav sînor her tim projê xwe tim liser pêk anîye, lê tucar bi ser neketîye berdewam kirîye. 24’Adar’è 1919’de engîlîze dagirker kirine. 639 ‘de oldarî nas kirîye.
Bajarekî bàlkêş û xwedî dîrok. Mîne bedeneke ku bibê Du qet, ewjî parçe bûye, Meskenê cîyê zewaca hz.Îbrahîm û dotmama wî Sara xanim xan hazretî.Dîroke wê 5000 salîye. Sûmer û Hitît bûne xwedî. B.M.’dê 2750’de dewre samîye.
..612’de û pêde Asur, 550’ pêde Pers, Eskender hakîmîyet danîne. P.M.dê 750 ‘de Ereb û Bîzans derketine. 1071’de di dewre Malezgîrt û piştre Osmanî bûne xwedî. Piştî Lozan búye navçe. 1946 ‘de li cîyê neha ava bûye 1987’de Haran cûde bûye
Cîyê zewaca Hz.Îbrahîm jêre gotine çavê dawettê. Ayn-el Arus, navê dîtir, Ayn Halîl ûr Rahman, Meskenê Hz.Îbrahîm. liwir delêletê çîyayê Cudi û bajarê Cûdî hene. B.M.’dê 610 ‘de Med, piştre seleukos, Edessa, qralîyet ava kirine, 1144’de zengî, Eyyubî û Selçuk hebûne. Bajerekî gewre û tim zayîbûne xwede zindì. Serdor girîng û bàlkêşe, av,ax , çîya reng didinê. 1517’de dahîlî osmanî bûye. 1919’de Engilis, 1919-Nîsan, 1920’de Franse dagirker kirine. Wextekî bi Heleb ve hatîye girêdan.
..Piştre búye navçeye Ruha. B.M.’dibi du (200)hezar salde Hitît serkêş bûye. Navê wêyî kevin Bîrthe bûye. B.M.’dê qernê 900 salde Asur didest girtine, piştre Pers, Makedon, Roma, Bîzans, dagirker kirine. Di 780 ‘yî de oldare xistine destê xwe. Ji dewra peleolîtîk aletê ji kevire hatine dîtin. Pire wê dîrokîye, girkê şêxbekir şewqe wêye. Lingê aborîye wê yek jê liser fistik û zeytûneye. Xeta reş her tim liser, projê xwe pêk anîye, lê her tim xwe parastîye. .Mîne ku di çembere agir de bê. Deşt û zayîbûn ketîye milê hevdû, li navçeye Hewengê. Liser şer û pevçûn ne rawistine. B.M.’de ev heye 7000 sal ku berdewame hebûne wê. Di dewra Asur de gotine Asuranîanu, Roma û Ermen gotine Tormenapa, Ereb gotine Telhûvek. Tirkmen yaylaq gotine. Dîroke wê 7250-5500 berdewamîye. Neolîtîk, qalqolîtîk wek belge didine nasan.
..Medenîyet di dewre Asurde dîyar bûye. B.M.’dê 2000 sal û 666 ‘ de hûkûm kirine. 640’de û di dewre Hz.Omer de beşdarî xeta olî búye. 1402-1516’de Îran, Misir, Osmanî de dest daye gûhertin. 1985’de tablêtê Hitît hatine dîtin. Liser 10-13 de nivîsê bizmarî peyde bûne. Xeta reş tim liser gelek proje pêk anîye, lê biser neketîye. Warê kovîye û xezale, her tim liser şer û pevçún pêk hatine. Di xeta stratejîk û mîne dilek bibê Du parçe, serxet û binxet. Dilê wê her tim brîndar û bi kûle. Dîroke wê pênç (5000)hezar sale. Asur, Hitît, Abbasî, Bîzans, Selçuk Osmanî hûkûm kirine.
..Di dewre Asur de komare Mirrî Mutanî ew bûye payîtext. Ew demde jêre gotine Vaşşugar. Belgê liser, li girkê kepez ên mezin û piçúk hatine dîtin. Hinek ji axke wê liser Ebrahîm beg bûye. 1921 de qonaxe trênê ava bûye. Jêre dibêjin estasyone şivan. 1960 de şaredar ava bûye 1982 ‘de bûye navçe. Ava xabur jîyan didîyê. B.M
‘de 2000 salde Hitît, Asur, bûne xwedî. B.M.’de 612’de Babîl, Med, pers liser bûne hikûmdar, B.M.’de 332 ‘de pers xerabûne qralîyete Mekedon ava bûye. P.M.’de 640 Erebe dagirker kirine, 661’de Emewì, 750’de Abbasî, 1071 ‘de Selçuk û piştre ketîye destê Osmanî.

Back to top button