Roman: Min dît û nabêjim
Silêman Çakir
Kevnar, xwedî Dîrok, kanîye Kultir û çandê, mîne kovara Hawar ku Bedirxanîye dane weşandin, sal 1930’de. Hinek dibêjin navê wê ji şirketeke Elman hatîye sitandin, “””company “”demekê merkeze êsîre liwir çêbûye. Dema sînor dîyar kirine ji Suruç cûda bûye. Di serhildane şêx Seîd de gelek eşîr liwir bi cîh bûne, ewder Kobane. Alfabe Kurdî a herfê latînî liwir amede bûye. Kâniye murşîd liser navê wê girani danîye. Koma Banì jî jibon navê wê tesîr kirîye, Aramî, Asur jibon wa bûye war. 1883’de sed (100)eser hatîye dîtin. Du wenê şêre. Di 1892 ‘de ava kirin dest pê bûye. Jibon girîng û stratêjîke xetê reşî dagirger tim liser lîstik lîstine. Dil brîndar û beden dibin metirsîye zordarîde, Dîrok kevnar warê maldar û mêvan perwer, ew navçeye hêvîdar, Efrîn. Dîroke wê diçê B.M.1000 sal. Wextekî bi hinek bajar ve hatîye girêdan. Navê xwe ji çemê Efrîn sitandîye. Kanîye bereketê, şikefte Du derîye, eşîrê wê, Amîkî, seyhanî, com, Gubar, şekàkî, , çîyayê Kûrde, gole mîdankî, qebra pêxember Hurî, kelha dîk, kelha sîmon, tapinaxe Aîn dara xemla wê rengîn dikin xetê reşî dagiger tim liser proje pêk anîne. Xwedî brîneke xedar û bajarê dilsoz, sîneme Amûdê û hawara zarokê Kûrd, 500 zarokê li sînemê û 283 zarokê jîyane xwe ji dest dan. 1146/1148 ‘de bûye merkeze îdarî. Sal 1960 /13 ‘ê heyva semawerzê dilşewat bûne dayîkê Kûrd li sîneme Amûdê. Eşîre Gabarî, Xatûnî, û dewra Arurtîye, 1946 ‘de fransizî derdikevin, lê bajarê Amûdê mîne kelha kûl û derdaye. Jibon perwer û dilşewate, her tim zordar, xetê reşî dagirger liser zilm kirine. Bi sed sale zilm û zordarî dîtîye, mîne Evindarê brîndare, ew bajarê pîroz û warê med Serêkànîyê. 942’de Bîzanse hûcûm berdane ser. Di qernê 14’yemde Tîmur xwestîye dagirger bikê. Gelel dêr û xwedî camîye, bi seda avê şîfayî hebûne. 578-580 ‘de Du care xerabûye, gel penaber bûye, di 640’de Erebe wêran kirine. Ra’s al Ayna, Rês Ayna, lê ew Serêkànîyê ye. Ji dewra Neolîtîkêv heye, B.M.dê 8000 sal dîroke wê berdewamîye. Jibon stratêjîk û dîrokgirînge, xetê reşî dagirger tim liser proje dane meşandin.
Xwedî Dîrok û kevnar, gelen car dagiger bûye û dest daye gûhertin. Heta 639’e navê wê qallînîqos bûye. Wextekî bûye payîtext. Warê kultir û îlmî bûye, li cîkî stratejîk û mûhîme. B.M.’dê 305-280’de bi navê Nîkeoherîon ava bûye. Gelek caran dibin avêde maye .
Hz.Elî wek qerargeh pêk anîye. Serdor av, Emewîye weke aste bilind pêk anîne, 1257’de ketîye destê Eyyûbbîye. Moxol û Tîmur dagiger û talan kirine 1517’de bi eyalete Amed ve hatîye girêdan. 1917 ‘de Engelese dagiger kirine, Seîd el quseyrî liwit perwerde búye û gihiştîye kelha Ca’ber dîrokîye. Di qernê ıx -xıv de seramîk liwir çêkirine, Xwedî Dîrok û çandeke girînge, tim xetê reşî dagirger liser proje dane meşandin.
Ji dewra Antîk û wek îro heye, navê wê Djerabîs, warê Gel rengîn û maxdure şer û dagirgirtîyê. Cîrane bajarê Dîrokî û brîndare zordare. Warê çand û aborîyê, li cîyekî stratejik û gelek car bûye êsîre heydutte. Liser şer û pevçûn her tim bûne, penaberbûn tim xemdar kirîye. Mêvanperwer û warê Gela. Warê kevnar, bajarê xwedî Dîroke bê sînor. Dema împeretora selevqos hûkûm kirîye, B.M.’dê di qernê yekemde hebûne wê di brlgade hatîye nivîsandin. Navê wê malbata qralîyeta Emesa dayîyê. Kirin payîtext. Navê kevnar Emesa ye. Di deşteke girîngde ava bûye. B.M.’dê bi 3000 sal weke mesken bûye. Di wextê Hz.Yahyade bûye merkeze oldarîyê, 1175 ‘de Selahaddînî Eyyûbî sitandîye. Mîne alimê Misteffa. B. Behlûl, Ebû Haşim Endullgàfir liwir perwerde bûne. Warê kultir û çandê, xwedî axeke pîroz, nav dile çemê xebûr. Warê Kurde, mêvan perwer, mihelmî, Asur, sûryan, keldan Nestur, tevde jîyan mafin. Berî bi sedsale ava bûye, ewe Hasekê, tê fahm kirin ku Husek’e. Jibon ku maldar û navdare xetê reşî dagirger tim liser zordarî kirine. Cîranê çîyayê zaxros, dibin darê zor û zordarede, ew warê Kûrde di dewra navî de jêre gotine kârmîsîn, Kirmasîn, navê navdar Kîrmaşan, dibêjin di dewra sasanîde ava bûye, ligor Maqdîsîye fîrûz daye ava kirin, piştre şah îsmaîl hatîye nasan. Di 642’de Cerîr b.Ebdulleh el -Becellî sitandîye, 437 ‘de selçukîye dagirger kirine Emîr maya di 594’de talan kirîye, gelekî zilm kirîye, 1142 ‘de Nadîr şah dagirger kirîye Kerîm xan Zend sitandîye, di dewra Muhammed Elî Mîrzade mûhîm bûye, di qernê xıx’yem de bûye cîyê stratêjîk. P.M.’dê heta 380’ê dibin komare Kurdistan de bûye, di herba Iraq -Îrande gelekî mağdur búye. Li Rojhelatê Kurdistan bûye merkeze eyaletê. 1805’de Emîrtîye Erdelan li wir hatîye jîyan kirin. Ewe bajarê gewre û kevnar navê xwe ji gundê Sînê sitandîye. Li Rojhelat bajarê di warê gelek âlîde ên mezin sê yeme. Wextekî jêre gotine Kûrdsan, an jî Kursan. Kelha wê silêman’ê Xanê Erdalanî bi nav kirîye. Navê wê gotîye bere Sînedîj bê. Liser gelek lîkolîn búye, her dem zordar û xetê reş liser proje pêk anîne, ew bajarê kevnar Sîne Rojhelatê Kurdistan’e. Xwedî dîrokeke dirêj, bûye merkeze rêveberîye şehrîstan’ê. Navê navdar Xanê ye , bajarê herî kevnare. Dîroke wê diçê heta qralîyeta Medya. Nav ji fîgure kurê pîran tê. Çîroke wê bâlkêşe. Nişane zanistîyê ye, paleolîtîk dewr li dawî di mînê. Diçê heta 14.000 (çardeh )hezar salî de. Mehr, parsua, manna , weke komarî qralîyet, ú Antîk, Aryan bûye payîtextê wa. Jibon bâlkêştîye wê dagirger ú xetê reş tim zilm ú zordarî lê kirine.
Berdewam e..
