Min dît û nabêjim (Roman)

Silêman Çakir

Li hereme zozan mîne guleke geş û dil brîndar warê Botanî. Jore wê roj serdor av û Dîrok. Sembole herî mezin dare berûyê. Çîyayê Cudî, Gabar, zêr nimêj şewq û şemalê herî nasin. Bizmarê mezinî mit tehtê dîrokî eserê gemîye hz.Nuh didine nasan ku xwedî dîrokeke kevnare. Di qurane pîroz de jî hatîye nivîsandin.
..Îsmaîl Ebul -îz El cezirî mûzeke hêjaye. Saray, sarinç, şikeft, borzona sîtîyê liser kevire hatîye naqiş kirin, dûşe, çeko, hirabe, qayzer hird harabeyê kelha wê. Sîh burç, camîye Mîr Abdal, Çîyayê hereqol nîşanê dîrokîne.
..Ev hebûne hêja jibon xeta reş bûyî hedef û endamê ku amede kiribûn yek jê Kîso û ên dîtir Rîvo bûye. Wa perwerde dikê û dişyînê bajarê qedîm. Dema diçin di nav Gelde digerin û xwe mîne şoreşgere didine nasan. Piştî demekê rapor digrin û ji berpirsîyarê xwere bi rê dikin. Di wextêkî kinde qenade xeta reş a leşkerî bi ser bajarê de digrê û bi hezare mirove digrin û Wa dixine zîndanê. Piştre bîryare zilmê didin û bajar wêran dibê. Botan jor û warê zozanî. Dîrokê kevnar her tim xwe didê nasa. Navê Dîrokî Elkê. Sal 1054, Selçuk, 1514 osmanî, 1855 de dibin himbêze Erzuromê. 1865 wan, 1887 wek navçe. 1926 Sêrt, 1990’de Şernex. B.M.dê 700 salî, B.M.dê de 2000 salî de dibê merkeze komare Qarduqya. Nivîskârê Yewnan Xenepon di pirtûke wî an vegere deh hezare de tênê ser zimam vî bajarê kevnar Rêşebbab’ê.
..Di ansîqlopedîye îslamî a şeş yem de dibê Elkê bûye payîtextê Qarduqya. Dibin himbêze Med û Urartu de bûye. Piştre pers, Îskenderê mezin xistine bin himbêze xwe. Selerqos jî daye meşandin. Piitî hicûme biveyhîye ketiye rêçke Îslamîyetê. 1360 de beglike ava bûye an serdorê Elkê jî têde cîh sitandîye. 1417 de li gundê Batê ên ku hatîye Dinyayê Mele Hiseynî Bateyî bi wêjeye wî û Zembîlfiroş û Mewlîde wî pê hatîye nasan. Kanîyê Zûmrút dîrokîne. Ev bslkêş bûne Elkê ji xeta reşre cazip hatîye. Dibin rêverbertîye Çinkoçik de civîn pêk tê û endamê xwe Kîso û Rîvo dişyînê Elkê .piştî lîkolînê rapor digrin û ji çekdarê xeta reş re bi rê dikin. Şev nîvê şevêde hicûme diberdin ser Elkê. Di wextekî kinde Gelek malbat penaber dibin û Kîso û Rîvo didine revandin. Dicle hawar dikê çemê Ruyısur, lê ne haware û ne gazîye. Surê ji dewra Gutîye mayî xemgîn û dil sarin mîne çîlûr û dîkîtê zivîstanê. Ji kevirê kâlker ku hatine çêkirin, keleh, zîndan sarniç, xanîyê sê tax ku ji yek kevir çêbûye û berkerê jinekê tim dîrok û hicrike ku Feqîyê Teyran perwerdetî dayîye, navçeye Bâsê tênê hişê mirov. Germav û Hesta mîne yek beden û ava ku ji 15 metre ji bedene kevirekî di herikê hewuzê dîrokî mîne girîyê liser ferman û qetilkirine 11mirovaye.
..Ulyeşeyhan nêzî oren û şikefta dîrokî ku xemlane wê çîlûr û dîkîtin. Li serdore Avîn, Bînat û çîyayê qalyan û navbenda avêde derîyê dîrokî Gutîye didê nasan. Sarinç û şikeftê li Bûnisra Gutî û Med’e didê hebûn. Pazdehê heyva yek 1996 çawa mirov xemdar dikê jîyane Bâsê tim brîndare. Mirov dilnaragirê ku warê Med, Gutî, Asur, lê jîyan kirine xemdar bikê. Sal 09/05/1990 de ku bûye navçe Bâsê ye brîndare. Ev dîroke zindî jibon xeta reş re gelek bâlkêş hat. Kîso û Rîvo bi şêwre çinkoçik xwe berdane hereme wê û proje amede kirin û ferman rakirin li serê navçeye dîrokî û piştre mîne dilopek av ku bikevê bin bedene axke pîrozde winda bûn. Lê Çinkoçik hênjî qeb qeba wî tê. .Warê zozanî û di kêleke sînorde, sînorê mîne bedenekê bikê Du qet. Tim bi nalîn û kûl û derde. Dema liser ferman û qatlîamê mîne 34 mirove ku di heyva semawerzê de têne qetilkirin bi top firok û bombaran kirinê. Eve navçeye di navbenda paleolîtîk û dewre Neolîtîkê de ku dewrane zîvdeye, eve B.M.bi 3000 sale. Ev bajare ku B.M.bi 1000 salî ketîye bin himbêze Urartuye. Med, pers, Eskender, selokid, Roma -part û dewra wayî derbas bûyî.
..193-297 Arşek, 297-638 sasanî, 1142 Îmadettîn Zengî. 27//06/1986 de bûye navçe ev ewe Qilaban. Hebûne bajarê kevnar di ber sînga sînorê zordarî jibon xeta reş re mîne kelemekî hatîye xwûya kirin. Rêberê xeta reşî qetilkàr Çînkoçîk bîryareke zalîmane didê û Du endamê xwe Zorbo û Zordaro amede dikê û dişyînê ser navçeye dilsoz. Piştî xebat û proje xwe xilas dikin dest bi ferman û qatlîamê dijî însanî dikin. Çaxê di gava yekemde qetil bûnê pêk tênin Cîhan bàlkêş dibînê. Fahm dikin ku astengî wê pêk werin bajar di berdin û derdikevin dervî sînor. Li se serdor ciye û onları rexekî içki Biz, Mine Mirove onları xerîbîyê hasreta WELATE Xwe bikşînê, ew jî Hasret’in maye Desta Rengin onları. Berdewame çîyayê zozanî CEME ava Sarin, herikin bunlardan SEV û roj Mine Naline birîndare Botan onları. Ev heye ku BM
navbenda Du DE 3000-2000 sal ku Buye qutkirine sînorê kultire. Lê Biz ticar Kulture Mergi Zozan o Berda. 639 de dema fethe Elcezire yek jirevebere İlyas bin Ganeme .Rêçke Mücahide Islami vekir Of.
..Aymelcîbatî jî Jiyan Kiriye Bajare qedim Sêrt’è onları. PISTRE Lawe Hişam hüküm Kiriye. Dema 1894 ‘de fermane Ermen rabûye. Çîyayê Hereqol, Girke Silêman, çîyayê Qandîle kor, CEME kör olarak, ava zorava, çîyayê Recke rast çîyayê Kuran, çîyayê xwar, çîyayê seks homer Girke daxwazîye newale Botan, Ave Reşînan û Garzan, gaz û Camiye Mezin, Kaniye Aynsalîp İsmail Faqîrrullah, qebra İbrahim Haqqi Veysel Qarani Sami Asur, Urartu romali Heta Osmaniye dewre neolitik, BM’de 3000 salHurrî Mede û Jiyan Kirine Eve Ware xwedî Dîroke kevnar, Bajare Sert.
..Ev Hebun Xeta Res nehatîye onları hesabê, endamê biz Zorbo û Zordaro ji Derviş savaş bi qanale qomiteyekê hicûm berdane ser. Lê Jel firset nedaye endamê wa û ewjî rawistîyane.Bajarê bi deng û dil giran Hawêl 20/05/1938’de li Kohdê tê ava kirin û piştre nav dibê Hawêl (Bayqan)çîyayê Kâlems, Margelo wek nîşane dîrokî bi dert û kûl. Çîyayê Kâlî dil xweşî didê. Girkê mirade û ava Başûr jiyanê didê serdor û Veysel qeranî û qebra Şêx Osman û pire çar bilinde, Kelha qurbanîye tim weke navnîşan eşkerene.
..Li serdora navbendîye zozan mîne bûke li xerîbîyê tim hêvîdare. Ji dert û kûlê kevin xwe tim bi keder dibînê. Şerê nav eşîrî barê kûle lê giran kirîye. Hên jî ew êş û elem ji bedena wê derneketîye. Heta mirade wê bi cîh nebê ew na kenê, mîne reşa ku jibon qatlîame Enfal hatîye girêdan. Ew jî daxwaze Azadî û komartîyê ye. Xeta reş ev li hesabê nehatîye , endamê xwe Zorbo û Zordaro emir didê wa û ev diçin navçeye hêja, çi xerabî jiwa tê pêk tênin û heta li sordorê hinek welatperwere qetil dikin, Gel helwest di dênê û Çinkoçik agahdar dibê û Zorbo û Zordaro didê girtin. .Zozan bilind û xemdare. Mîne kovîye dibin zinar û Gelîyede xwe bi parèzê. Kevnar û ava kirin hên şekere nebûye dibêjin, ewe cîyê zozanî yek jê navçeye Dihê. Girêdane bi eşîrtî bi bajarê Zaxo gelek girîng û dîrokîye .Gundê Garisan û eşîre Sindî. B.M.’ê bi hezar salî (1000)hebûne zindîye. Dibin himbêze Urartu, piştre Med, Pers, selçûk û Îslamîde jîyan berdewam bûye. Di dema Y.S.S.’de ketîye nav kàrwanê Osmanî de.
..Hicri 1288-Mîladî 1872 de ye. Çar dor çîya, di meydaneke fetlînok de ava bûye. Warê fistiqe û hêvîdare jîyanê. Çîyaye Aval, Terazindir kanîyê li çirav û gûzikê bandikin ava Botan. Ava Mîr û zorava û çemê kefta li benda Botanin û hevdû himbêz dikin. Dema xeta reş ev agahdarî distînê bandikê Çinkoçik, dibê bi serde biçe. Qomitekê amede dikê û fesadîke mezin dixê nav Gel. Gel dibê gelek parçe û xeta reş bi leşkerî hicûmê diberdê Gel. Gelek malbat mağdur dibin û penaber dibin. Warekî ku li dûr meyze dikê. Cîyê Şehîdê mîne Nedîm Saq. Tim bi dert û kúle. Brîneke dîrokî û tim bûye hereme şerê eşîrî. Sê mil li çîye meyze dikin û di milekî de xwe di berdê deşta germ û dilsoz. Çand û kultir, ziman û rengê oldarî mîne neqişe bê kêmasî temam dikê bejna navçeye Misirç’ê. Di dewra 1938 li gundê Zoqê hêlîn ava kirîye. Yekê heyva Hezîran ‘ê 1938 de desture ku derketîye hatîye Cîyê ku nav lê
..1500 de dibin himbêze beylike Şerrfxande jîyan berdewam kirîye. Wextekî li Garzan û pède ketîye nav sînorê osmanîye de. 1944 rêçkâ trênê hatîye, çemê Başûr, Botan, Reşan, Garzan li girkê çattede dibine yek. Golê ku hene yek li Ekîn û yayiq’in. 1984 de fabrîqe çemento pêk hatîye. Heremê kevin Erzen, Zoqarno, Bemherî ne. Dema 1514 de dahîlî osmanîye bûye dîse weke Misirç jîyan kirîye. Dibêjin berî 150 salde eşîre Farooxullari ava kirîye. Ev warê xweş xeta reş aciz kirîye û Çinkoçik çendek li cem xwe birine û Gel berdane hevdû hinek qetil bûne û gelek malbat penaber bûne. Piştî xeta reş hinek meremê xwe bi cîh anîne derketine dervî navçeyê. ..Warê zozanî û bajarê nav bi deng Xezxêr. Berwarîye kanîye himgiv û êsîre zordest û zordare. Eşîre Adîyan û qonaxe şakiran. B.Î. 550’de pers û piştre mekedone wêran kirine. B.Î. 306’de qralîyete Selokîd dinav sînorde dahîl kirîye. B.Î. 129’de ketîye destê partte. Di 77 ‘de dahîlî împeretora Roma bûye. ıv.v.sed salîde Bizans û sasanîye dest gûhaztine. 700 salîde dibin himbêze Ereb de maye. Piştre 1243’de Moxol 1514’de tevlî osmanî búye.
..Çîyayê havînî, qandîlekor, girkê hinare ,qumras ava Botan, mûkûs, di sînge çîyê de ava ku derdikevê kanîye kilîs, bi çemê Botan re dibê yek. Çemîkàrî, Nasirî, sînebel, zere, Bakirma, ev çem xemlane xezxêr ‘ê di xemilênin. Golê zervîn û zîrîn dîrokîne.
..Ev hereme pîroz dikevê ber çavê xeta reşde. Çinkoçik bi hêzeke mezin wê dixê hedef. Bajar astengîyê mezin derbas dikê û gelek zerar û zîyan dibînê heta wextekî dirêj. Rewşa çîyayê Beknavî û Kûran. Warê di sînge sînor û zozanî. Ewe Xizxêr û dîse dibê Kûfre, navê dîrokî. Av û kanî dikevin nav dilê Dicle heta şatûlereb. Ava Botan, Hîzan, çemê xweşik jîyanê didine axke pîroz. Dema dibin himbêze Persde, B.M.332.Eskender dest didênê ser. B.M.dê 1298 de part, Romen, dibin serdest.P.M.dê di qernê pênç sedsalîde sasanî, di 637’de Ereb, Abasî, Emewî. Begê Amî hatîye serî, di qernê xı salde mirovê bi Bîzanse ve girêdayî Phîlaretos mirovekî Ermen rêvebertî kirîye. Di xıı salîde Artuk. 1514 de piştî herba çaldiranê ketîye bin himbêze osmanî.
..Kefre-î Şîrvan beglike Kúfre wextekî dirêj rêvebertî kirîye. Kelha Kûfre, şatvan, Kûrmas, Îrun, Bûnye dîrokîne. Çîyayê Hasterî, Fincan, girkê sîser, çîyayê Bacavan, Birhe nîşanê şervan, şâberân. Şabûran Hûsrev Enûşîrvan navdar bûye. Dibê dîyarê şîre. Ev navçeye dîrokî mîne zordarê çinkoçik gelekî hicûm berdane ser Xizxêr’ê. Lê Gel tim ji axke xwere xwedî derketîye ev qewmê Arî ye. Navçeye li merkeze Botan, di warê oldarîde mîne û ji gelek xweşîye mehrûm û di bê mecaltîyê de dil xemgîn eve bajarê Tillo. Gelek dilovan di perwerdebûne medresêdr bûne Âlîmê mîne. Şêx Mansur, Şêx Mücahid, Îsmaîl Faqîrullah, Îbrahîm Haqqî, 18 Gulande 1990 bûye navçe. Di sûryanîde Rûhê bilind, ser navê xwe wextekî pere derxistine. B.M.’de 2000 salde Samîye, Babîlle, Asúre dibin hakîmîyete xwe de hiştine.
..Piştî şerê Çaldiran 1914’de bi alîkârîye Îdrîs-î Bîtlîsî dahîlî osmanîye bûye. Di 1884 ‘de bi bsjarê Bîtlîsê ve hatîye girêdan. Navê wê bi lûxete Erebkî cîyê bilind (girik).Çemê Botan û gelek çâl û sarniç hene. Hasan El-Fatîrî, Mistefa El Kurdî ji alimê wêne. Gelek camîyê dîrokî û mîne şikeftê Reşo -1-2 -Sibbabat, şikefte Avê, wê bi serbilindî didine nasan. Ev hereme oldar û navdar dikevê hedefe endamê xeta reş Çinkoçik. Di xwazê çend proje liser pêk bînê lê Gel destur nadê. Dema mirov bêjê Mezra Botan, Xerabajar tê ber çavede. B.M.2000 salde û wek îro berdewame, ev navçeye kevnar.Bi Kurdî Xerzan, bi Erebkî Erzen, bi Tirkî Garzan, Ermenîkî Arzan. Di dewrane navendîde búye payîtext. Eve xerabajar û ava Xerzan dibin hebûne wê de di herikê. Sarinç û Gole Masîye jîyaneke Dîrokî didê nasan.
..Kelha Xerzan, li Şêx Ûnis hebûnê eşkere dikê. B.M.’dê Kurdê proto, Hûrrî, Mîtannî, împaretor ava kirine. Hûrrî -Mîtannî bi Asurîye re gelekî şer kirine. B.M.di qernê 13’yem de ketîye destê Asurrìye Komara emperyal ava kirine. Dîse Hûrrî, Mîtannî, û Med’e sitandine. Di qernê pênç sed salî B.M.ketîye destê perse. Heta ku Eskender hatîye. Piştre qralê Ermen Tîgranes (Tîgran)hatîye serì. Navê bajêr guhertîye xistîye Tigrankerd. Fermandarê Romen Luqullus, Tîgran ji test daxistîye. 640 de hêzê îslâmî hatine. 950’de Komara Kurd Merwanî sitandìye û wek payîtext îlàn kirîye. Bazê Dostîk jî qabul kirîye. 1080 ‘de jibon Selçukîye dibê àlîkàr. Jibon şerê Melazgîrtê 20 hezar suwarî piitgirîyê didê wa. .Mirov çawa bêjê ku dil xemdar nebê û tim dilgeş bibê. Bê çawa îxanete di evîndarîyêde jibîr nabê , dema welatê mirov bindest bê dil tim xemdar û brîndare. Navçeyeke dil bi kûl ketîye hezne Dîrokîde. Qubîne ev. Ji şera re bûye qonax, mîne ku Ji Dîrokê re bûye hêlîn. B.M.’dê bi 3000 sal Hurrî bûne xwedî. 1200’de Asur. Di wextê 1400 ‘de Med, Pers, Makedon, port, Roma, Bîzans jîyan kirin 1243’de ketîye destê Moxolle 1514 ‘de Yawuz sultan selîm herba Çaldiranê de ku biserketîye dahîlî osmanî bûye. 1926 Navê Beşîrî hildaye.
..18/05/1990’de bi Êlîh ve hatîye girêdan. Sîlvankâ û Xerzan derxistine xebatte petrol û tesîs hene. Berî 7300’de Neolîtîk û dema hesin hên jî belge û bicîkirînek hene. B.M.’de 7300’de fîgurê însan û heywane hene. Tiştê ji hestìye ku çêkirine, morîk, 35 sendoqê ji kevire çêkirine, tenûr, mohr, selindir, bazin, eydê Eskenderê mezin seke hene û derketine. Ev bajarê hêja û kenar û xwedî Dîrok ji Xeta reş û Çinkoçikre bâlkêş hatîye. Xwestine bi qomitekê hicum berdin ser, lê eşîr û Gel helwest didênin û Xeta reş bi ser nakevê. .Warekî hêvîdar û bê kes û kûse Gercews. 30/Gulan 1926’de bûye navçe. Tim dert giran û bargiran, di hezne Dîrokîde jîyan dikè. Gelek lîstik liser hatine lîzan û hên berdewame. Brîneke kûr û axîneke dîrokî di bedena xwede dayîye veşartin. Warek ji warê medenîyetê ji ên yekeme ev dîrok B.M.’dê diçê 7000 sal.Ligor manastire Yaqup Kefergevson P.M.’de 400 ger bêjin ava bûye, B.M.’dê şikeft û rêçkê binerd dîyar dikin ku navçeyeke kevnare Gercews.
..Dema awil ava bûye B.M.’dê bi 3000 sal li girê Tilhabst hoyuk û B.M.’dê 7000 salde şerşe (şarişe)hebûye. B.M.’dê bi 3000 sal de wenê ser kevire hebûne wê dîyar dikin.
..B.M.’dê bi 10.000-8000 sal di dewre kevirê girayî didê nasan. Hurrî hatine vêdê, evde navbenda ava xabur û kanîyê asî ne.Hurrîye subar xistine bin hakîmîyeta xwe, li zorava mûhúr tiştme eşkere dikê, di dewra Salmanasar de mezin dibê û Med ser bi ser dibine serkêş û mezin. Di wê demê de Selçukî dibin himbêze Merwanîye de bûn. Ev warê kevnar û navçeye xwedî Dîrok jibon xeta reş re tim bâlkêş hatîye. Çinkoçik xeta reş bi raporekê agahdar dikê, qomitekê amede dikin û di berdin nav Gel. Dema wextek derbas dibê fahm dikin ku nikârin şer derxin, dest bi fesadîyê dikin, Gel dibê parçe û şerê hevdû dikin. Dîrok dîse du bare dibê, liser dilê Eskîfê. Xem, keder, kûlê dîrokî nû dibê liser sînge firat û Dîcle. Hawar û gazin newal û çîye di hejînin ji qîrîne Hisekeyfa, lê ne hawar tê û ne gazin cîyê xwe digrin. Dîcleye an ku Kîfo xistîye du qet û daye ber himbêze xwe û bandikê. Dîrok diçê heta bi deh hezar (10.000)sal. 1981 ‘de kete ber himbêze zayîbûnê, lê nebû derman jibon kelha Eskîf re.
..Bi sûryanî Kîfo cephalcîphan. Bajarê şikefte. Kîfo manîye wê kevir. Bi Erebkî Hisnî keyfa. Diçê heta bi dewra entîkeye. Beri bi 12000 sal dêlêllê ku hene didine nasan. Bîzans û sasanîye dest dane gûheztin. Contatîus ji sasanîye parêztîye. Di navbenda du sînorede keleh ava kirîye. Wextekî bûye merkeze pîsqopostîye súryanîye. Di 640 de ketîye bin himbêze xelîfe Omer de. Di bin hekîmîyete Mervanîye de maye û 1232 ‘de ketîye destê Eyyubîye. Hakîmê wa Hûlagû bû. 1515’de ketîye bin himbêze Osmanîye. 1926’de bi Gercews hatîye girêdan. 1990 de bûye navçeye Êlîh. Mor Aho manastirî, Mele Ebdurrehman zevîye wî, 4 hezar şikeft, kelha 135 metre bilind û yek kevire. Mîmarê wê lawê Ebdurrehman pîr Hesen’e. Sereye piçûk û a mezin û sê derî dîroke kevnare Eskîf. Heta bi Urartuye berdewame. Eve dîroke kevnar û bê kes. Xeta reş ferman didê Çinkoçik. Dibê qomitekê amede bike û têkeve nav Gelê Eskîfê û fesadîyê têxe nav Wade. Çinkoçik emrê Xeta reş bi cîh tênê û navçeye Dîrokî dibê meydana fesadîyê. Roj bi Roj astengî zêde dibin.